Қазақша

—————————————————

«Қызымызға қырық үйден тыйым» керек

Әлия былтыр ғана тұрмысқа шыққан қызының биыл қайта ажырасып келгеніне қатты қиналды. Көршілері «Кім ажыраспай жатыр дейсің тәйірі, басы жас, әлі-ақ теңін тауып қайта бас құрайды» деген жұбатуы да көңіліне медет болмады. Бұл жайтқа тек өзін іштей кінәлады. Өйткені, күнделікті күйбең тірлікпен қолдағы бір дүниені қайтсем екеу етемін деп бала тәрбиесіне көңіл бөле алмады. Қызының нағыз балауса кезеңі ертелі-кеш телефонға телмірумен өтіп, қалай өсіп кеткенін де байқамады. Шүйіркелесіп әңгіме айтпады, ана болып сырласпады. «Қысқа киме, үлкенге қарсы сөйлеме» деп тыйым салып, қадағалауға да уақыт таба алмапты. «Ұяда көргенін, ұшқанда ілген» қызы осылайша тәрбиенің бір кемдігінен өмірлік өкінішке қалып отыр.

Иә, Әлияның басындағы жайт қазір екі үйдің бірінде кездесетіні ойлантарлық-ақ мәселе. Расында, күнделікті жұмысқа ерте кетіп, кеш оралатын біз қазір қызымыздың күнұзақ немен айналысқанын қадағалаймыз ба? Телефонда не көріп, не ойнап жатыр? Кіммен сөйлесті? Қайда барды? Мұның барлығы назардан тыс қалмады ма?

Қазақ салт-дәстүрінде тәрбиелік мәні зор «Қызға қырық үйден тыйым» ұғымының қазір мәні жойылып барады. Қыз баласының үлкендермен жарыса сөйлеуге, жалғыз қыдыруға, жыртақтап күліп, сыпсыңдап сөйлеуіне болмайды. Өтірік пен өсек айту, кісіге қарай керіліп есінеу, шалқайып жату, менмендік пен өзімшілдікке салынуы, үлкендердің жолын кесіп, атын атауы әдепсіздік саналған. Бойжеткен қыз бір отбасының ғана емес, бір рулы елдің, қала берді, бүтін бір ұлттың қалыптасуына әсер ететін болашақ ана. Демек, қыздың қолында бүкіл бір ұлттың тағдыры мен болашағы тұр. Әжелеріміз қыз бала тәрбиесіне баса көңіл бөлген. Қыз алдында әке бейнесін асқар таудай ете білді. Отағасының айтқанын екі етпей, оның қадір-қасиетін балаларының алдында арттыра түсті. Мұны көрген қыз да ертеңгі күні ер адамның алдында қия баспасы, ерін, яғни балаларының әкесін қастерлейтіні анық.

Бүгінгі қоғамда қыз бала тәрбиесінде жіберіп алған кемшілігіміз көп-ақ. Көпқабатты үйлердің бұрышында мектеп жасындағы оқушы қыздар ұлдармен қатар шылымның түтінін бұрқыратып отырғанын жиі көзіміз шалады. Бесіктен белі шықпаған қыздар арасындағы төбелес, ерте жүктілік сияқты мәселелердің барлығы да біздің тәрбиені осалдатып алғанымыздан. Үлкеннен именетін қаракөздерді көрсек, қуанатын болдық. Бұған тек ата-ана емес, біз айтып отырған «қырық үй», яғни қоғам да жауапты. Қарға тамырлы қазақтың ұрпағын тәрбиелеп, өмірге ұлы тұлғалар әкелетін болашақ аналар ерте түсік жасатып, өзінің ертеңгі тағдырына бүгін балта шабуда. Бүгінгі ақпараттық технология жаулаған жаһандық жұтылудан қаракөздерімізді қалай қорғаймыз десек, түп тамырымызға оралуымыз керек.

Қызды ауылды жігіттер сыртынан ғана торуылдап, жақын келуге бата алмаған баяғы дәурен жоқ. «Қызым үйде , қылығы түзде» демекші, бой түзеп келе жатқан қыздарымыз үйде отырып –ақ телефонмен таныстық арттырып, шалыс басып қалып жатқан жағдай көп. Олай болса, әр ана қызының қадамын байқап, күніне жиырма минут бөлсе де,уақыт тауып сырласып, дос бола білуі тиіс.Ана мейірімі, ата назары жетпеген қыздың болашағы да бұлыңғыр.

«Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген М.Әуезов. Отбасыдағы тәлім – тәрбиеге ел тағдыры, халық болашағы байланысты. Халқымызда «Қызға қырық үйден тыю, қала берсе, қара күңнен тыю» деген мақал бар. Осыдан қыз бала тәрбиесіне тек қана анасы емес, бүкіл ауыл, ру жауапты болып отырғанын білеміз. Бүгінде Абай, Шоқан сынды даналарды өмірге әкелген отбасы институтын сақтап қалу үшін қыз тәрбиесіне көңіл аудару қажет.

Орындаған: Әмірқұлова Жанар

Әдебиет тізімі:
1.Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл: Әдеби-этногр.таным Б.Әлімқұлов,Е.Әбдіраманов. Алматы , «Санат», 1994ж

—————————————————

Қонаққа бас ұсына білесіз бе?

Бас тарту – ежелден келе жатқан рәсімдердің бірі. Жиын-той, ас кезінде, қонақ күткенде сойылған қойдың басы қадірлі, сыйлы адамға беріледі. Бас мүшесі жаратылыстың, әлемнің бастаушы күші деген ежелгі наным-сенім бар.

Ертеде бір мыңғырған байдың қызы жарлы баласын сүйіп қалып, оған тұрмысқа шығатынын әкесіне астарлап жеткізіпті.Әкесі қарсы болып, кейін келісім беріпті. Қызының алдағы жай-күйіне алаңдаған әкесі малының үштен бірін бөліп беріп жасау-жабдығымен, жөн-жоралғысымен ұзатыпты. Бірнеше жұма өткен соң әлгі байдың малы кенеттен, біртіндеп қырыла бастайды. Айдың аманында қара құйындай кесірге тап болған бай көп ұзамай тақыр кедейге айналыпты. Төбеден жай түскендей қүйде қалған бейшара көрші ауылдың көреген ақсақалынан мәселенің мәнісін сұрапты. Әлгі ақсақал байға малының құты кеткендігін айтып, қызының жасауына еріп кеткен, босағада тынымсыз шәуілдек қанден-итті бай малының құты екендігін болжап беріпті. Сол итті қайта өзіне алдырған соң ғана шаңырағының құты келіп, берекесі кіретінін жеткізеді. Мұны естіген бай әлгі итті алдыру үшін екі жендетін қызының ауылына суыт жіберіпті. Екі жендет итті тауып ары қуып,бері қуып, ұстай алмай иттің әбден сілекпесін шығарып, шаршатып, ақыры өлтіріп тыныпты. Бірақ қандан ит өлерінің алдында қойлардың арасындаға бір қозыны тістеп өткенін жендеттің бірі сезіп қалады. Олар болған жайды түгел бай мен ақсақалға жеткізеді. Көреген ақсақал бай малының құты қандан иттен әлгі қозыға өткенін айтады. Сосын Көреген ақсақалдың нұсқауымен, бай қызының ауылына қонаққа келіп, қонақасына тура сол ит тістеген қозыны сойдыртып, кәдемен келген қозының басын алдына алып, ақ матаға орап, аулына келіп балалары мен немерелеріне бөліп беріпті.Сол күннен бастап байдың берекесі кіріп, малының басы көбейіп, көп ұзамай қайтадан мыңғырған байға айналыпты. Бұл жағдайдан соң бай, кез-келген қонаққа қойдың басын тартар алдында бір құлағын кесіп алып, «ата- бабамнан келе жатқан әулетіміздің құты өзімізде қалсын» деп, ер балаларына бөліп беріп,сосын, бір құлағы жоқ басты үйге келген қонағына ас болсын деп ортаға қояды екен. Содан бастап исі қазаққа тарап кеткен бұл дəстүр, бүгінде біреу білсе, біреу білмей, жиындарда басты екі құлағымен алып келетін жағдайлар кездесіп жатады. Қазақта «әкесі тірі адам бас ұстамайды» деген де ырым бар. Бұл үлкенді сыйлау әдебін көрсетеді, әке тұрғанда үлкенсіп бас ұстау әдепсіздікті танытады.

Қойдың әрбір сүйегін мүшелеу әдеті қалыптасқан. Осындай бөлініс кезінде бас үлкен адамға тиеді. Əрбір отбасының, əрбір қазақ əулетінің, ата-бабасынан келе жатқан құты мен берекесі сарқылмағай!

Жанат АМАЛБЕКОВА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының қызметкері
Дереккөзі:
https://el.kz/news/archive/content-3156/

АСЫҚ ОЙНАҒАН АЗБАЙДЫ

Әр халықтың өз салт-дәстүрі бар. Сол дәстүрге сай мәдениеті бар. Ал, мәдениеттің бастауы оның өмір сүріп отырған ортасына, шаруашылығына, әлеуеті мен экономикасына байланысты. Қазақтың ұлттық спорты да сол сарынның ішінде дамыған. Өйткен, егін егіп, көшпелі ғұмыр кешкен ата-бабамыз мейілінше сол кәсіптің өзінен ұлтқа тән ойын түрлерін дамытқан, ұрпақтан-ұрпаққа дарытқан. Бойға сіңген асыл қасиет ғасырдан-ғасырға жалғасқан. Бірақ, мына технологияланған жаңа дәуірде ұлттық қасиеттеріміз бен ұлттық ойындарымыз жоғалуға жақын. Асық ойындары туралы сөз етуден бұрын, қазақ халқының асыққа деген айрықша көзқарасын айта кеткен орынды. Асық турасында ұлтымыз оны малдың, аңның жай ғана бір сүйегі ретінде қарамаған. Оған байланысты ежелден айтылып келе жатқан ырымдар бар. Мәселен, «Алты жыл аш болсаң да, асық мүжіме» деп кішкентай балаларға асық етін жегізбеген.

Сондай-ақ қазақ жұртында асық үйіріп болжайтын ескілікті наным бар. Бүкіл тыныс-тіршілігі қорадағы малмен етене болған халқымыз асықтың қалай түсуін де сол төрт түлік малының белгісі деп қараған. Мәселен шік — ұсақ мал шопан ата мен шекшек атаның түліктері қой мен ешкінің, бүк — зеңгі бабаның түлігі сиырдың, тәйке — қамбар атаның түлігі жылқының, алшы — ойсыл қараның түлігі түйенің, баламасы деп, үйірген асықтың түсуіне қарай алдағы уақыттың малдың қай түлігіне тиімді болатынын болжайды. Ал асық арқылы бал ашу мақсатымен жолаушының жолынан, жоқ іздеген жоқшының соңынан, аңшының олжасынан, құрған қақпанның қанынан хабары деп тілек сөз айтып, асық үйіріп болжаған. Әрине, асық алшысынан жатса, ол жолаушыға ақ жол, аңшыға қан болған қанжыға, ойға алған ісінің оңға басатынын шамалап отырған. Сондықтан да алшысынан түскен асық жоғары бағаланып келген. Қысқасы осы тектес, асыққа байланысты ұлтымыздың наным сенімі, ырымдары көп болған. Ерте де ата-бабаларымыз асық ойынын балаларына жас кезінен бастап үйрете бастаған. Тіпті сәби дүниеге келмей жатқанда, жас нәрестенің ойнайтын асықтарын жинаған.

Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бастап, аталған ойын заманға сай жаңарып жандана түсуде. Жуырда Мәдениет және спорт министрінің бұйрығымен ұлттық мәртебеге ие тоғыз спорттық ойындарының бірі ретінде асық ойыны таңдалды. Асық ату федератциясының атқарушы директоры Жомарт Сабыржан қазіргі таңда еліміз көлемінде 14 облыста аккредиттеуден өткен федерация бөлімшелері жұмыс істеп тұр. Бұл құрылымда асық атуды үйрететін 689 жаттырықтырушы жұмыс атқарады. Ресми мәліметке жүгінсек, 45000 адам осы спорт түрімен айналысады. Өңірлерде 1388 асық ату үйірмесі жұмыс істейді. 2018 жылы Ұлттық олимпиадалық комитет «Асық ату» ойынын спорт түрі деп таныған – деп атап өтті береген сұхбатында.
Қазіргі таңдағы ноутбук, смартфон, айфон, телефондардың зиянынан балаңызды алыстатқыңыз келсе, оны асықпен таныстырыңыз, ойнауды үйретіңіз. Бұл ойынның балаңызға ұнайтыны анық. Ал денсаулыққа тигізер пайдасы зор. Мамандардың айтуынша, бұл ойын көздің көру қабілетін дамытады. Өйткені, асықты нысанаға алғанда, қан тамырларының жұмысы жақсарады екен және қолға ұстап иіргенде, саусақ пен алақандағы жүйке нүктелері үйкеліске түсіп, ми тынығады. Асық ойнау нағыз қажет кермет ойынның бірі.Асық ойыны баланы ең бірінші шапшаңдыққа, ептiлiкке баулиды. Үнемі қозғалыста болғандықтан денесі шынығады, көздің алыстан көру қабілеті артады, ағзасы тынығады, мергендікке үйренеді, қан айналымы мен тыныс алу мүшелерінің жұмысы жақсарады. Бұған қоса аяқ-қолдың қимылын жақсартып, денсаулыққа көп пайдасын тигiзедi. Асық ойынына Бауыржан Момышұлы атамыз «Асық – үлкен халықтық тәрбие» деп баға берiп, жоғары билiкке хат та жазған екен.

Құрметті оқырман балаларыңыз асық ойнайдыма?
Ақмарал ОРЫНБЕКОВА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының әдіскері

Дереккөз: 1. Егемен Қазақстан
2. «Дәстүр» журналы
3. «Айқын» Республикалық газеті

————————————————————————

«АТАСТЫРУ» САЛТЫН ЖАҢҒЫРТУ КЕРЕК ПЕ?

Айдос пен Асияның әкесі әскерде жүргенде танысып, дос болады. Кейін әскерден оралған соң достығымыз берік болсын деп екі тарап перзент сүйместен бұрын «қай-қайсымыз ұлды не қызды болсақ, құда боламыз» деп келіседі. Жаратқан тілектерін қабыл етіп, екі отбасының бірінің тұңғышы ұл, екіншісінде қыз болады. Әуелдегі келісім уәдеге ұласып, бесікте жатқан жерінен салт бойынша атастырылады. Жігіттің ата-анасы құдалықтың жөн-жоралғысын жасайды. Бүгінде Айдос пен Асияның екі ұл, бір қызы бар, көпке үлгі отбасы. Бұл мен білетін атастыру жолымен үйленген отбасының бірі. Мұндай отбасылар бар. Бірақ, тым аз.

Ал бүгінгі шаңырақ құру тойларына жастар қалай жетіп жүр? Әрине, өздерінің қалауларымен. Жастар өздері танысып-білісіп, бірге өмір сүруге шешім қабылдап, отбасын құрады. Тіпті, бас құрмай тұрып жігіт қыздың, қыз жігіттің үйіне емін-еркін барып жүре береді. «Тектен нәр алған тозбайды» деген қағидатқа сүйенген бабаларымыз келін таңдауға өте мұқият болған. Босағаны аттағалы отырған келінді болашақ ұрпағының жалғасы деп оның тәрбиесі мен өнегесіне жіті мән берген. Ал қазір ше, аналарымыз «КТК» телеарнасынан көрсетілген «Кел, келінім» бағдарламасында өздеріне лайықты келін таңдады. Ұлдарына келін атануға лайықпыз деп келген оншақты қыз аналардың берген тапсырмаларын орындап, әйтеуір, не керек, олардың көңілінен шығуға тырысып бақты. Келін таңдауда жігіттің де көзқарасы ескерілді. Біраз уақыттан бері отандық телевизиядан отбасылық құндылықты насихаттайтын, өмірлік серігін жолықтыра алмай жүрген жастардың басын қосып, отау құруларына мүмкіндік беретін «Қалаулым» деген бағдарламадан қатысушылар онда жар іздеп емес, жұлдыз болу үшін келген секілді. Эфирді тұтас ел тамашалайтынын ұмытқан жігіттер арасында жұдырықтасып та алады. «Болмас елдің баласы бірін-бірі қатын дер» деген. Сол азаматтар бірін-бірі әдепсіз сөзбен түрткілегенше, ірі мінез көрсетіп, кесек ойын неге айтпайды? Ал, қазақ қызына тән ұяңдықты ысырып қойып, ер адамның алдына шығып жарыса сөйлеген, жыртыңдап күлген, бетбақтырмаған қыздар да бұл алаңнан ойып тұрып орын алған. Сонымен қатар «Хабар» телеарнасы да «Qalamaimyn» тележобасын көрсетіп жатыр. Телеарна сайтындағы аңдатпаға қарасақ, «Qalamaimyn» – қазақи нақыштағы тұңғыш ток-шоу екен. Жобаның мақсаты ұлттық дәстүрді дәріптей отыра, шаңырақ көтеруге уәделескен ғашықтардың отбасы құруына себепші болу.​ ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Телевизиялык және радио хабарларының сапасын арттыру қажет. Арзан ойын-күлкіден гөрі, ұлттық идеяға қызмет ететін топырағымыздан тамыр алған төл бағдарламаларды молайту қажет» деген сөздері мен ұсынысын негізге ала отырып, ұмыт болып бара жатқан дәстүр, ырымдар мен наным-сенімдерді заманауи түрде жаңғыртып, эфир барысында екі елдің құдаласуына куә болатын реалити-шоу.​ Бұл бағдарламадан қазақи нақыштағы дүниелерді көру қиын. Салт-дәстүрлі дәріптейтін бағдарламаға этнографияны жақсы білетін маман-жүргізушінің жетіспейтіні де анық.

Әрине, бұл аталған бағдарламалардың бағыт-бағдары көрерменге «шоу» сыйлауға, телеарнаның рейтингін көтеруге негізделгені көрініп-ақ тұр. Бірақ осындай «шоулар» бізге керек пе? Осындай шоулар арқылы біз жас ұрпақтың отбасылық құндылықтарға деген талғамын бұзып алмаймыз ба? Оның тәлім-тәрбиелік мәні қандай? Өзіміздің ұлттық дүниетанымымызға, ғасырлардан жалғасып келе жатқан отбасылық құндылықтарға зер салатын болсақ, оларды өзіміз бірте-бірте бұзып жатқан жоқпыз ба деген ой келеді. Жаһандану дейміз, мәдениеттер алмасуы дейміз, жаңа заман талаптары дейміз, әйтеуір, әлемдегі адами қарым-қатынастардың өзгеріске түсуі бүгінгі қазақ отбасыларын да айналып өтіп жатқан жоқ. Қазір үйленген жастардың ажырасуы неліктен көп? Оның жауабын осындай бағдарламаға қарап-ақ біле беруге болады.

Осындайда ескі дәстүр қайта жаңғырып, атастыру салты арқылы құдаласа, біріншіден, екі жақ құдалардың бірін-бірі тануы, текті жердің қызын алып, текті жерге қыз беруі деген өте керемет нәрсе. Себебі екі жақтың пайым-парасатының арқасында қосылған екі жастың сыйластығына осы факторлар өте жақсы әсер етеді.

Елімізде шаңырақ көтерген отбасының 3/1 ажырасып кетеді екен. Атастыру дәстүрі қайта жаңғырса еліміздегі бойдақтар саны азайып, берік отбасылар қатары көбейсе деген тілек біздікі. “Көргенді жерден қыз алсаң, керегең кеңейеді, текті ұрпақтан қыз алсаң тұқымың асылданады” дейді дана халқымыз. Ұлдарымыз мықты, қыздарымыз текті болсын, ағайын!

Дерек көзі
dalanews.kz сайты «Атастыру салтының астары» Ж.Артықбаев
qamshy.kz

Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығы
Әйгерім Тастанова

——————————————

Қолға су құю

Қонақжай халқымызда қолға су құю дәстүрі бар. Кішкентайымыздан үйдің үлкендері қонақтың қолына су құюды үйретті. Бір қолға құман, бір қолға шылапшын, мойынға сүлгі асып, жағалай су құйып, қонақтардың ризалығын алушы едік. Әкеміз: «Су— етектен, бата – төрден» деген, «оң жақтан бастап құй», «бір қолыңмен шүмегін ұстап тұр», «сарылдатпа, үзіп-үзіп үш рет құй», «төртіншісін қонақ сұраса ғана құй», – деп бақылап тұратын. Суды не үшін үзіп құятынын да есейе келе білдік. Әдетте, қайтқан кісінің денесін жуындырып, мейрам суын құйған кезде ғана ожаудағы су таусылғанша үзбей құяды екен. Қариялар: «Молда бол!», «Үлкен жігіт бол!», «Көп жаса!», «Қатарыңның алды бол!» – деп алғыс айтып, батасын беріп жатады.
Аңыз бойынша бұл дәстүр Сүлеймен пайғамбардан қалған деседі. Дәуіт пайғамбар отыз ұлынан айрылған соң қайғыдан қан жұтады. Ұлық Алла оны жұбату үшін оған тағы бір ұл сыйлайды. Дәуіт ұлды болардың қарсаңында Жебірейіл періште уахи әкеледі.
– Әй, Дәуіт! Ұлық Алла саған бір ұл нәсіп етеді. Бірақ шарты сол: ол баланың қызығын тоғыз жыл ғана көресің. Осыған ризасың ба? – дейді. Дәуіт іштей қынжылса да: «Жаппар иемнің әміріне не қылса да, ризамын», – деп келіседі. Көп ұзамай Дәуіт ұлды болып, есімін Сүлеймен қояды.
Дәуіт патша болғандықтан, оның сарайына күн сайын жүздеген адам қонаққа келеді екен. Сол кезде жеті жасар Сүлейменді бір қолына құман, бір қолына сүлгі ұстатып, сарайдың алдында қызметке қояды. Бала күні бойы кірген-шыққан қонақтардың қолына су құйып, алғысын алады. Оның адал қызметіне риза болған қонақтар: «Ғұмыр жасың ұзақ болсын!», «Құдайдың сүйікті құлы бол!», «Басыңнан бақ, астыңнан тақ кетпесін!», «Әділ патша бол!», «Екі дүниенің сырын біл!», «Дұшпаныңа қатал, досыңа адал бол!», «Ғалым бол!» – деп, тоқсан тоғыз түрлі тілек айтып, бата береді екен. Арада он бес жыл өтеді. Сүлейменнің бұғанасы бекіп, қабырғасы қатайып, ойы да, бойы да өсіп, азамат болып ер жетеді. Бір күні Дәуіт пайғамбар түс көреді. Түсінде Ұлық Алла Сүлейменнің пешенесіне тоғыз жылдық ғұмыр жазған едім. Бірақ зерек ұлың қонаққа қызмет етуден шаршамады. Ақсақалдардың батасын алуға құмар болды. Күн сайын адамдар оған менің 99 есімімді айтып, шын жүректен алғыс жаудырып, батасын береді. Көптің алғысымен оның ғұмыр жасы ұзарды. Менің бір есімім – Халық. Халықтың тілегін қабыл етпеу ұлықтығыма сын болар. Сүлейменге 99 түрлі мұғжиза берем. Жердегі бүкіл тау-тас, аң-құс, он сегіз мың ғаламға патша қыламын, – деп аян береді. Содан бастап Сүлейменге дарымаған керемет қалмапты деседі. Осыған орай «Сүлеймен де су құйған», «Су иесі Сүлеймен» деген сөздер ел арасына таралыпты.
Иә, «баталы ер арымас» деген тәмсілді халқымыз тегін айтпағаны анық. Сол сөзге сусындап өскен кешегі аға буын өкілдері қарапайым қолға су құюдың да артында үлкен алғыстың барын білген. Бүгінде үйге қонақ келгенде жас баласының қолына құман мен сүлгі беріп «Үлкен кісілердің батасын ал» деп су құйғызып, атадан қалған ғибратты дәстүрге баулитын ата-аналар азайып барады. Жоғарыда айтқандай, көнекөздердің шұрайлы сөзі де оқта-текте айтылады. Рухани тәрбиенің алтын діңгегі іспеттес ұлттық болмысымызға бойлайтын, бастауы тереңнен тамыр алған осындай әдет-ғұрпымыз жоғалмаса екен. Себебі, ол бізге атадан қалған асыл мұралардың ең ізгісі мен қадірлісіне баланады.

Камила МҰСА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының қызметкері

Дереккөзі:
1. http://mazhab.kz/kk/maqalalar/bala-tarbiesi/qolga-su-quyu-8172/
Ж.Қуанышбаев

Құрсақ шашу

Балалы үй – базар» демекші, әрбір отау көтерген жанның арманы – перзент сүйіп, ұрпақ өрбіту. Үйдің үлкендері де «Балам – балым, баламның баласы – жаным» деп, немере сүйгісі келеді. Жас келінге ырымдап ұлтабар жегізуінің де сыры осы болса керек. Иіліп сәлем салған жас келінге үлкендер тарапынан айтылатын «Ұл тап», «Үбірлі, шүбірлі бол» деген ақ тілектер легі де адам өмірінде ұрпақтың айрықша орын алатынын аңғартады.
«Ертеректе келін бойындағы кішкентай өзгерістің өзін қалт жібермей, оның себебін турасынан сұрамай, қамқорлық жасаған. Тек ене ғана емес, абысын-ажыны, ауылдағы жанашыр аналар жақсылықтың нышаны қашан байқалар екен деп қадағалап күте бастайды. Асқа тәбеті соқпай, бойында өзгерісі бар келінді байқаған жан оның енесіне келіп, «Келініңіз ақ алғысты болыпты» – деп астарлап жеткізеді. Жөн білетін ене бұл қуанышқа ризашылығын білдіріп, «құлақсүйіншісін» береді. Мұнан кейін сол үйдің енесі ақ орамалды үлкен үйдің оң босағасына байлайды. Бұл келіннің «ақ алғысты» болғанын өзгелерге жеткізіп, жақсылықты жариялау. Сол белгіні көрген ауыл адамдары да оған құрметпен қарап, қол көмегін көрсетуді өздеріне парыз санаған» дейді Зейнеп Ахметова. Ұрпақ қамын ойлаған ардақты ене арнайы дастарқан жайып, ауылдағы әйелдерді қонаққа шақырған. Бұл дәстүр «құрсақ шашу», кейде «құрсақ той» деп те аталған. Бұл тойға келген әйелдер өзімен бірге түрлі дәм алып келеді. Ондағысы – келіннің жерік асын табуына көмектесу. Егер сол астың арасынан келіннің жерік асы табылса, әкелген әйел қуанып, жерігі басылғанша қамқор болады. Ал жерік асы табылмаса, әйелдер ғана емес, күйеуі, қайнысы, дос-жараны табуға жәрдемдеседі.

Бұл салт «Алпамыс батыр» жырында да көрініс табады. Ақселеу Сейдімбекұлының нұсқасында «…Жақсы нышанды көздері көріп, көңілі орныққан ел-жұрты сол жерде құтты болсын айтысып, Байбөрінің төбедей ақ ордасының төріне жеткізе құрсақ шашу шашты» деп баяндайды. Осыған қарап-ақ дәстүрдің тамыры тереңде, көздегені алыста екенін аңғарамыз.

Бүгінде бұл дәстүр сирек кездеседі. Ал, кейбір тойлаушылар үлкен мейрамханада «құрсақ шашу» тойының мағынасы мен мәні өзгертіп, дастарқанын сыра мен ішімдікке толтырып, жүздеген адамның басын қосып өткізуде. Тіпті, заты ғана емес, аты да өзгеріп, «Gender party» деп аталып жүр. Қазіргі жастарымыз бүкіл туыстарын, достарын тіпті ата-енесін жинап, «Gender party» тойын дүрілдетіп өткізуде. Яғни аяғы ауыр келіншек немесе, ерлі-зайыптылардың достары ультрадыбыстық зерттеуден соң, баланың жынысын басқаларға түрлі жолмен сүйіншілеп жеткізу үрдіс болып барады. Тіпті аяғы ауыр келіндеріміз әке-шешесі мен ағаларының алдында қымсынбай еркін жүреді. Көпке топырақ шашқаным емес, қазіргі кезде жасырын жүрмек түгілі, көшеде тылтыйтып, жабыстырып киініп алғандарын көреміз. Сонын орнына тылтыйған киім емес, етек жеңі-ұзын кең көйлек кимеске болмай ма? Осы тұста әжемнің сөзі жиі еске түседі. Әжем — «жүктілігін жасырған келіннің тәрбиесі мықты болады» — деп айтушы еді.
Ендеше, атадан қалған дәстүрдің қадірін кетірмей орынды қолданғанымыз абзал. Әркім өз қалауына қарай салт-дәстүрді өзгерте берсе ұлттығымыздан не қалады? Адамзат тіршілігі құрсақтан бастау алатынын ескерсек, оған айрықша мән берген ұлттық дәстүрді ұлықтағанымыз жөн.

Гүлжауһар ПАЗЫЛБЕКОВА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының ғылыми қызметкері

Дереккөзі:
https://qarmaqshy-tany.kz/zanalyk/ruhaniyt/11959

————————————————————-

Әмеңгерлік деген не?

Қазақ қоғамында ерте заманда “аға өлсе жеңге — мұра, іні өлсе келін — мұра”, “әйел ерден кетсе де, елден кетпейді” деген сөз қағидаға айналған. Қазақ ғұламалары “Жеті Жарғы” заңында ері қайтыс болған жесірдің “елден кетпеуін”, күйеуінің қандас туыстарының біріне күйеуге шығуын міндеттеген. Қаза тапқан еркектің туған-туыстары жесір әйелдің “әмеңгері” деп аталған. Қазақ қоғамында әмеңгерліктен бас тарту сирек кездескен, ол өзінің туысының жетім қалған балаларына, яки, өзінің қандас іні-қарындастарына мейірімсіздік, жаныашымастық ретінде бағаланған. Ал әйел әмеңгерліктен бас тартса, оған бала да, мал-мүлік те берілмеген, тек өз қалауымен күйеуге шығу еркі ғана берілген.

Ұлы Абай Құнанбаев інісі Оспан дүние салған соң оның жары Еркежанға үйленді. «Қыз Жібек» жырында да әмеңгерлік ғұрпының көріністері бар. Жасынан өнер қонған ерекше қабілетті дарын иесі, қазақтың күйші қызы Дина Нұрпейісова да 19 жасқа толғанда Нұрпейіс Мақатұлына тұрмысқа шығады. Сол жылдары құжат аларда оның фамилиясы Нұрпейісова болып тіркеліп кетеді. Қазақтың дәстүрімен атасының атын атай алмаған жас келін өз тегі ретінде күйеуінің атын жаздырған екен. 1885 жылы Динаның аяғы ауыр кезде Нұрпейіс дүниеден өтті. Қазақтың әмеңгерлік дәстүрі бойынша ол күйеуінің кіші інісі Нұралыға тұрмысқа шыққан. Бұрындары әмеңгерліктен бас тартқандар сирек десек, бүгінде оған келісетіндер кездеспейді. Содан да болар, бұл дәстүрдің қоғамдағы орны ойсырап тұр. Есесіне, әкесіз жетімдер мен өгейдің қорлығын көргендер еселенуде. Қазіргі уақытта әмеңгерлік тарихтың бір жұрнағы ғана болып, жалғасын үзген. Бірақ бабаларымыз жесірі мен жетімін жылатпаған халық болғандықтан, осындай салт-дәстүрдің болғанын біліп жүргеніміз абзал.

Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының ұйымдастыруымен «Дәстүрге берік отбасы», «Бала асырап алу, әмеңгерлік» тақырыптарында іс-шара өткен болатын. Осы шарада әмеңгерлік дәстүрін жаңғыртқан Мүсіреповтер отбасы қонақ болды. Марқұм ағасының жоқтығын білдірмей, оның артынан қалған ұрпаққа ие болып әмеңгерлікке женгесін алған Сәбит есімді азамат сырымен бөлісті. Бүгінде Сәбит пен әмеңгері Гүлжазира жеті перзент өсіріп отырған үлгілі отбасы. Бауырларын жетімсіретпей асырап отырған Сәбиттің азаматтығына сүйсінген көпшілік өздерінің ізгі ниет, батасын берді. Жаутаңдаған жетімдер санының азайғанына қуанды.

Әмеңгерлік мәселесі ертеде ру ақсақалдарының басқаруымен қандас туыстар арасында мұқият талқыланған. Біріншіден, көшпелі тұрмыс салтында жесір әйелдің жалғыз күнелтуі, күйеуінен қалған бала-шағаға, мал-мүлікке ие болуы қиын. Бөгде, тегі бөлек біреуге тұрмысқа шықса, балаларына өгейлік, мейірімсіздік танытуы мүмкін. Екіншіден, марқұм күйеуінен қалған мал-мүлік жесір әйелге берілсе, бөтен адамның иемденіп кетуі, талан-таражға салуы, жетім балаларды нәпақасыз қалдыруы мүмкін. Үшіншіден, бөгде біреуге күйеуге шығатын болса, әкелерінің қандас, аталас туыстары жетім балаларды анасынан ажыратып алып қалуы ықтимал. Мұның ауыр қиянат боларын қазақтар жақсы түсінген. Бүгінгі жастар әмеңгерлік салтына көнбейтіні белгілі, бірақ, оның тиімділігін де елеп, жадымызда сақтау керек-ақ. Сіз қалай ойлайсыз, оқырман? Ауылыңызда әмеңгерлік салтымен әулетін сақтаған жандар болса пікір жаза кетіңіз.

Гүлжауһар ПАЗЫЛБЕКОВА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының ғылыми қызметкері

Дерекөзі:
1.http://anatili.kazgazeta.kz

————————————————————-

Бұл наурыз бұрынғыдан өзгеше
Биылғы Ұлыстың ұлы күнін Шымкент жұрты өзгеше қарсы алды. «Наурыз Шымкенттен басталады» деген бастаманы қала жұрты қызу қолдады. Көктемнің әрбір шуақты күні ескерусіз қалмады. Тазару, жаңару, тарихқа тағзым, қайырымдылық пен ынтымақ-бірлікке үндеген сан қырлы мазмұнды шаралар өзектілігімен ерекшеленді.
Шымқаладағы Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығы өңір жұртының сүйікті орнына айналды десек артық айтқандық емес. Ашылғанына жеті жылға жуықтаған бұл орталық еліміздегі бірегей рухани ордаға айналып үлгерді. Ұлтымыздың ұмытылуға айналған ұлттық құндылықтарын ел арасына насихаттауда жаңа қырынан танылуда. Атқарылған іс шаралар мазмұн тереңдігімен қала халқының игілігіне айналып келеді. Бәрін тізбелемесек те Ұлыс мерекесіне орай өткен шараларға көз жүгіртейік. Балалар арасындағы «Ұлттық ойын ұрпақты шыңдайды», «Жастар алтыбақан аясында» атты ойлылыққа, зеректікке бағытталған ойындардың орны бөлек. Бүгінде адамзатты толғантып жүрген мәселе көп.
Мейірімге зәру балалар үйі, қамқорлыққа мұқтаж отбасыларына жүрек жылуын арнау әрбіріміздің парызымыз. Арыстағы тарихы терең балалар үйінен бастап, қала тұрғындарының, жас отбасылардың «Құрсақ шашу», «Бесікке салу», «Тұсау кесу» рәсімдерін ақ жаулықты аналар, еліміздің танымал тұлғаларының қатысуымен қайырымдылық мақсатта атқарып жүрміз.
«Ас – адамның арқауы» деген дана халқымыз. Көшпелілердің тағам мәдениеті мен ұмыт болған тағамдарын қаладағы ұлттық стильдегі мейрамханалармен бірлесе дала дастарханы ас мәзірін дайындап өткіздік. Бұл шараға қала мэрі орынбасары Ш.Мұханнан бастап, өнер тарландары да атсалысты. Бұл жобаны әрбір екі айда өткізіп тұру жайлы дәмханалардан өтініш түсіп отыр.
«Қызға қырық үйден тыйым» деп бұрынғылар тегін айтпаса керек. Алдағы күндері қыз тәрбиесіне баса мəн беру мақсатында өтіп жатқан «Шашбаулым», жас аналар арасындағы «Әлди, әлди, ақ бөпем!» атты пандемия жағдайындағы онлайн жобалар қорытындыланып, әлеуметтік желі парақшаларымыз арқылы жеңімпаздар жарияланады. Əдет-ғұрып жəне салт-дəстүр орталығы алдағы күндері де шырайлы қалаға қадам басқан әр жанды ұлттық таныммен  қуана қарсы алады!

Мырзабай ОМАР.

Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығы бөлім басшысы.

—————————————————————-

Бұрымыңды жайма, қызым!

Мерекелік демалыста ауылға бардым. Тоқсанға таяп қалған әжем күншуаққа қыздырынып, шашын тарап отыр екен. Жұқарып кеткен бурыл шашын асықпай тарап өріп, төбесіне иілгіш доғал тарағымен түйді. Кейін киіміне жабысқан, жерге түскен шаштарын жинап жатып: «Балам, қарашы, шаш қалып қалмасын», – деді. «Неге?» дегенімде: «Шаш аяқтың астында қалса немесе құс іліп кетсе бас ауыруына шалдықтырады», – деді.

Иә, «Бұрым — қыздың көркі» дейтін бабаларымыз қыз бойындағы бар сұлулықты бір бұрымға сыйдырған. Мұның мән-мағынасы тереңде. Өйткені халқымыз шаштың киесі бар деп сенген. Сондықтан қыз баланың шаш қою үлгісіне ерекше назар аударған. «Сүмбіл шаш – сұлудың екінші жамалы» деген сөз бар. Ал, қазақ қоғамында байырғы ақсақалдар шаштың қою немесе жұқалығына, реңіне қарап адамға мінездеме берген. Шашы көмірдей қара, жылқының қылындай ширақ, қатты болса, ондай адамды тікбақай, айдалы дейді. Ал сұйық, қоңырқай болса, жұмсақ, жылы сөзді, шашы артына қарай бітіп, маңдайы кең болса, ел ұстайтын көсем, шашы қасына мініп тұрған маңдайы тар адамды күншіл деп бағамдап отырған.
Бұрымды – біріншіден сұлулық үшін, екіншіден тәрбие құралы ретінде қарастыруға болады. Қыздың әрбір әрекетін бағып отыратын асыл аналар үйде отырып сырттағы қызының олпы-солпы жүрісі мен дөрекі әрекетін тектеп, денесін тік ұстап, салмақты, майда жүруге тәрбиелеген. Қыз бойжеткенде оған міндетті түрде қос бұрым қояды. Бұрым – өрілген ұзын шаш. Қос бұрым қою “жалғыздық Құдайға ғана жарасады” деген сенімнен, “қосағымен қоса ағарсын” деген тілектен туған. Қос бұрым – қыздың назы мен бостандығының белгісі. Қыз баланың шашын әжелер ортасынан емес, маңдайынан сәл қиғаш жарып тараған. Оған себеп те бар. Әйел заты бұл дүниеден қайтқанда ғана шашын маңдайдың дәл ортасынан жарып, екі омырауын жауып қояды. Ұзатылған қыз шашын екеу етіп өріп, үйден шығарда бұрымын артқа тастап шығады (Қыз қылығының артта қалғаны және болашақта сүйгенімен қос бұрымдай егіз, тату-тәтті болсам деген ниетте).

Күнделікті қазан-ошақ, ас-сумен тіршілігі біте қайнасқан әйел затына ас үйдегі тазалықты сақтау аса маңызды. Бұрымның да бұған қатысы зор. Сонымен қоса қыз баласының бұрымы ешқашан кесілмеген. Бабаларымыздың қалыптасқан дала заңында әлдекім әйелдің бұрымын кессе, дене мүшесін кескенмен бірдей саналған. Сол себепті бұрым үшін құн төлеткен. Әйел еріне опасыздық жасағанда, оның бұрымын кескен. Ал ол ауыр жазамен, тіпті, өліммен тең.
Халқымыз «Әйел мінезді еркекте қуат жоқ, еркек мінезді әйелде ұят жоқ» десе, Бұхар жырау: «Қызда қылық болмаса, құр шырайдан не пайда?!», – деп толғайды. Ал, ақын Ақұштап Бақтыгереева: «Өмірде қыз болу бар да, қазақ қызы болу мүлдем бөлек», – дейді. Әрине, «елу жылда ел жаңа» демекші бүгінде қыздардың шаш үлгісі де заман ағымына сай жаңарды. Алайда, ұзын шашын бос қойып, жайып жүрген аруларымыз енді оны не үшін жинау керегін білсе ойланар дейміз.

Өкінішке қарай, бүгінде қоғамдық орындарда шашын жайып алған «қаралы сұлуларды» жиі кездестіреміз. Негізінен тарихта қара жамылған үйдің әйелдері ғана жеті күнге дейін бұрымын тарқатып жүрген. Бұрымын тарқатып, екі бүйірін таянып жылау, үлкен қайғы-қасіреттің болғанын білдірген.“Екі бүйіріңді таянба, шашыңды жайма, жамандық шақырма” деген тыйым осыдан қалған.

Ләззат КӘДІРБЕК,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының қызметкері

———————————————————

Сәлем салу — салтымыз

Жақында әулетімізге келін түсіп, жамағайындарымыз «есікашарға» шақырды. Жас келіннің жанына мен де еріп бардым. Уыздай келіншек үй иелеріне босағадан аттай салысымен иіліп сәлемін салып жатыр. Бірақ, ағайындарымыз келінге тыйым салып, «бізге сәлем салуға болмайды» деп қабыл алмады. Отбасымен дін атын жамылып, қысқа балақты киініп, ұзын сақал қойған ағайындардың бұл қылығы оғаш көрінгенмен, іштен тындық. Бірақ, «айтпаса сөздің атасы өлмей ме?» Бүгінде талай әулетті іштен ірітіп, қазақы дәстүрімізге қарсы келушілердің көздегені не?

Салтымызда үлкенге иіліп сәлем салу арқылы «Көп жаса!», «Бақытты бол, айналайын!» деген ақ бата, жақсы сөз, игі тілек еститін келіннің бағы артады деп білген. Ата-бабаларымыз аяғы ауыр келінді уақытша, ал күйеуі қайтыс болған келіншекті біржола сәлем салудан босатқан. Сәлем салу дәстүрі тек түркі халықтарына емес, сонымен қатар, Еуропа халықтарына да ортақ. Ұлыбританиядағы, Англиядағы корольдік отбасыларында да келіндер үлкендерге сәлем салады екен. Бұл дәстүрдің мәні — жалпы үлкенге деген құрмет. Келін басқа отбасыға келген кезде оның жанұясында белгілі бір орны болады. Сәлем салу арқылы келін сыйластықты сақтаған. Ол еліміздің әр аймағында әр түрлі орындалады. Еліміздің батыс өңірінде сәлем салу қатаң талап етілмейді. Батысқа келін болып түскен қыз беташарда жалпылама нағашыларға, абысындарға, қайын әпкелерге бірден сәлем береді. Оңтүстікте сәлем салу міндетті, келіндер екі қолын айқастырып, иіледі. Солтүстік жұртында сәлем салу, орамал тағу салты сақталмаған. Ал, Шығыста сәлем салу емес, көбіне отқа май құю ырымы ғана жасалады екен. Маңғыстау өңірінде жаңа түскен келін таңертең ерте тұрып, күнделікті сәлем салу міндеттелген. Келін сәлемі ұрпақ арасындағы сыйластықты сақтауға дәнекер болған. Иілген келін өзіндік орнын, болашақ ана, ене екенін сезіп отырады. Сәлем салудың мәні кейде ерінің ғұмырлы, аман жүруіне жасаған дұғасы іспетті болған.

«Сəлем салғаным — күйеуімнің өмір жасы ұзақ болсын дегенім. Оның үстіне сəлем салғанда үлкен кісілердің «көп жаса қарағым, мақсатыңа жет,көсегең көгерсін, бағың баянды болсын» деген батасын аламын», — дейді жөн білетін келіндер. Олай болса, қазақ халқының ерекше әдемі және керемет салтының жойылып кетуіне емес, қайта кең етек жаюына жол берген дұрыс. Оны кірме діннің кесірінен ширкке балап, келіндеріміздің иілуіне бөгет жасау ұлт дәстүрін табанға таптағанмен тең емес пе?

Жанат АМАЛБЕКОВА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының қызметкері.

Пайдаланған әдебиет: баспасөз беттерінен

————————————————————

Малымды алсаң да, пейілімді алма…

Баяғыда бай қария кісі өмір сүріпті, ол жеті атадан бері ақсүйек болған екен. Күндердің күнінде өздігінен көңіл-күйі түсіп, мазасыздана бастапты. Атасының халін байқаған келіні: —Ата-ау, күнен-күнге мазаңыз қашып барады, күйіңіз қалай?- деп сұрапты. Сонда атасы: — Айналайын, қарағым-ау, сен де менің баламсың, айтайын… Бір періште келіп саған жеті атадан бері беріліп келе жаткан береке, байлықты басқа бір әулетке беремін» деп айтып жатыр депті. Мен күнде «ертең, ертең» деп рұқсат бермей жатырмын. Бірақ періште «ертең сен рұқсат берсең де, бермесең де басқа әулетке беремін» дейді. Егер бақ-дәулет баска әулетке кетіп калса, біз әп-сәтте кедей боламыз, сол үшін уайымдап, мазасызданып отырмын депті. Сонда келіні: -Ата-ау, бар болғаны осы-ақ па, уайымдап отырғаныңыз?- депті. Сонда атасы:- Ия, осы, қызым,- деген екен. Сонда келіні:- Егер осы болса, онда ертең періштеге «байлықты алсаң ал, бірақ пейілімді алма» деп айтыңыз депті. Ертесіне қария келінінің айтуымен періштеге «байлығымды алсаң да, пейілімді алма» деп жалбарыныпты. Сонда періште қарияның жауабына тәнті болып: «Сенің әулетіңе тағы 7 ұрпақ байлық, береке беріледі» деп сол әулетпен береке-несібе біте сіңісіп кетіпті. Міне, қазақ халқы «не берсе де пейіліне қарай» деп бекер айтпаған.

Дана халқымызда «Кең пейілді кемімес, тар пейілді кеңімес», «пиғылынан тапты» деген сөздер бар. Адамның пейілі оң болса, оның ісі де оңға басады, мәртебесі асқақтайды. Ал пейілі тар болса, ісі кері кетіп, ел алдындағы беделі де кемиді. Сондықтан болар, бабаларымыз «жақсы пейіл жақсы сөзден басталады», «жақсы сөз – жарым ырыс» деген.

Бүгінде сол пейілі кең, көңілі дархан қазақтығымыз жұтаңданып барады. Әсіресе, бұл пиғылымыз ел басына сын сағат туғанда байқалып қалып жүр. Осыдан біраз жыл бұрын Алматыға апарар Қордай асуында боран ұйытқып, біраз жолаушы жолда қалды. Міне, осы қиын сәттен пайда көріп қалғысы келген ниеті бұзық жандар жолаушыларды үйіне түнеткені былай тұрсын, қара су мен қара нанды да ақшаға сатып бергенін есітіп жаға ұстаған едік. Былтыр жазда да ел жаппай ауырып, пандемияның екінші толқыны жайлағанда дәрі бағасы аспандап кетті. Жайшылықта қол жетімді таблеткалардың өзін 4-5 есе қымбат бағамен сатқан пысықайлар көбейді. Бұл да біздің бүгінгі бейбіт күнде пейіліміздің қаншалықты арзандағанының көрінісі.

Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) хадисінде: «Киетін киімің, үйің, тамағың болса — байлық дегенің сол» десе, екінші бір хадис-шәріпінде: «Байлық — мал-дүниенің көптігінде емес, байлық — көңіл байлығында» деген. Бұрынғы ата-бабаларымыз да: «Я, Алла, малымды алсаң да, пейілімді алма, пейілім кең болса, өлмеймін ғой» деп тілеген.

Бүгінде бірі бақытты байлықтан, бірі денсаулықтан, бірі атақ-даңқтан іздесе, енді бірі жылы ұя, адал жар, бала-шағадан табуды жөн көреді. Өмірде маңдай термен тапқан бір күндік адал азығын қанағат тұтып, көңілі тоқ, өмірі тыныш күй кешіп жатқан адамдар бар. Екінші біреулерді күзеткен қарауылдары бар, зәулім сарайларда тұрады. Ішкені алдында, ішпегені артында. Сырт көзге үлде мен бүлдеге оранған бұл көрінісі керемет бақыттай көрінеді. Бірақ бай адамның бәрі бақытты бола бермейді. Сондықтан да бұл өмірде барға қанағат етіп, шүкіршілік етейік. Пейіліміз әрдайым кең, көңіліміз ашық болсын!

Камила МҰСА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының қызметкері.

Дереккөзі:
1.«Өмір айнасы» сайт. https://vk.com/wall-171980931_48831

————————————————————-

Наурыздағы қазақша романтика
Жыл басы Наурыз — ғашық жүректердің тоғысқан сәті. Наурыз мерекесін тойлауда түрлі салт-дәстүр болған. Уақыт ағымына сай қазір олардың көбі ұмытылды. Соның бірі бір-бірін ұнатқан бозбала мен бойжеткендердің жаңа жылда ұсынар сыйлығы «Селтеткізер» мен «Ұйқыашар» дәстүрі. Бұл салтта бозбаланың сезімі ғана емес, халықтың ұғымы мен танымы, әдеті мен әдебі жатыр. Ұлыстың ұлы күні құрбылар таңды бірге қарсы алып, бір-біріне «селтеткізер» сыйлап, «ұйқыашардан» дәм татқан. Бұл күнде «селт еткізерін» сүр еттей сақтаған сайыпқыран ұяң сұлудың «ұйқыашарынан» дәмелі.
Сен он бесте, құрбым-ау, мен де он бесте,
Екі он бесте қосылса, тең келмес пе?
Қалқатайдың бергені жарты мейіз,
Бөліп жесек екеуміз олжа емес пе? —деп өлеңдетіп, бір мейізге зар болған бөріктіге Ұлыстың ұлы күні ұлан-асыр той. Ұлт ұғымында ғасырлар бойы сақталған бұл игі дәстүрдің астарында атан түйеге жүк болар мән-мағына жатыр.
«Қазақ дәстүрінде «қызға қырық үйден тыйым» деп қыз бала тәрбиесіне ерекше мән берген. Бойжеткен ешқашан да өз сезімін бірінші болып жігітке сөзбен жеткізбеген. Сондықтан оны кестелі орамал сыйлау арқылы білдірген. Жастар түні бойы алтыбақан теуіп, ауылдың алты ауызынан шашу шашқан. Қыздардың көңілі бозбаланы хош көрсе, жас малдың етіне уыз қосып, дәмдеп тағам пісірген. Аталған дәмнің «Ұйқыашар» аталуы да бекер емес. «Ұйқыашардың» қалай жасалатыны туралы қалыптасқан өлшем жоқ. Зерттеушілердің кейбірі соғымнан қалған сүр етті немесе жас етті уызға салып пісіреді десе, кейбір зерттеушілер «ұйқыашар» ащы қатық қосып дайындалған бидай көже тәрізді қуатты тағам деп түсіндіреді. «Ұйқыашар ащы қымыздан немесе езген құрттан жасалады. Кейде сұйытылған айранға құрттың сары суын қосып та дайындайды. Осыған қарағанда, «ұйқыашар» белгілі бір тағамның аты емес, керісінше, тағамды сылтау етіп, өзінің көңілін, іңкәр сезімін білдіретін дәстүрдің аты секілді.
Ал, мерекеде бозбалалар бойжеткендерге «селт еткізер» сыйлығын табыстаған, ондағы айна – жастықты, тарақ – әдемілікті, әтір – ләззатты білдіреді. Жастар жүректі тебіренткен сол сезімді сөзбен жеткізуден гөрі, бағалы сыйлықпен дәлелдеген абзалырақ дейді. Қазақ жастары ертеректе бір-біріне сезімін қалай білдірген? Ғашықтық сезімнің көбі – ақ пен қара теңеліп, жаңа таңды той-думанмен қарсы алар Ұлыстың ұлы күнінде айтылған. Тарих беттері осындай дәстүрлер арқылы Төлеген – Жібегімен, Ақан сері – Ақтоқтысымен, Біржан – Ләйлісімен, Абай – Әйгерімімен табысқан деседі. «Дәстүрдің озығы, тозығы бар» десек те, жастар жарастығының алтын қазығындай болған осы дәстүрлер қазір сақталған ба? Жас ұрпаққа мейрамның ерекшелігін түсіндіріп, оның қадір-қасиетін санасына құю керек. Бұл атаулы күнде ежелгі дәстүрлерімізді жаңғыртып, заманға сай қолдана білуіміз керек.
Қоғам дамып, адамзат мәдениетінің тоғысуы тездеген бүгінгі таңда халқымыздың өсіп-өнуіне, жастарымыздың басына шаңырақ көтеріп, бауырына қазан асуына көп септігі тиген «ұйқыашар» мен «селт еткізер» де тұрмысымыздан алыстап, ұмытылып барады. Десе де, Валентин күні мен жаңа жылда бір-біріне сыйлық таңдап жататын жастар қазақтың төл мерекесі Наурызда осы дәстүрді қайта жаңғыртып, қазақша романтикаға толы күн ретінде атап өтуді әдетке айналдырса, әбестігі жоқ.

Дайындаған: Р. Алтыбаева
Дереккөз: «Дәстүр журналы»
Ана тілі газеті 23 Наурыз, 2009

Құт — қойдың құлағында…

Жуырда оқыған-тоқығаны көп, аспай-саспай мәнермен сөйлейтін, жасы сексенге тақаған Әлихан деген қартпен табақтас болудың сәті түсті. Үлкен астың алдында әдеттегідей алдымызға бас келді.
Бір құлағы шұнтиып кесілген, езіліп піскен басты мүжіп отырған қария: «Мұның екінші құлағының қайда кеткенін білесің бе?» деп төтеннен сұрақ қойды. «Далада жүгіріп жүрген ойын балаларының бірінің қолында жүрген шығар» дедім мен де қарияның нені меңзеп отырғанын шамалап. Қарт табаққа басты салып алып кірген жігітке сұраулы жүзбен қараған еді, ол: «Босағада жиен балаға кесіп берген едім» деп, бірдеңені бүлдіріп алдым ба дегендей мұңая қалды…
– Құлағын кесіп балаға бергенің дұрыс, бірақ осы үйдің баласына бергенін жөн болар еді, – деп қария бір әңгіменің құлағын қылтитты. – Ілгеріде бір жолаушы жолсоқты боп, қаталап шөлдеп, қарны ашып, түн ортасында «құдайы қонақпын» деп ауыл шетіндегі бір үйге тоқтайды. Үй иесі қазақы дәстүрмен жөн сұраспай жатып-ақ, жолаушыға қазан көтеріп, барын алдына тосып, сыралғы құдасындай күтеді. Ас үстінде әңгіме тиегі ағытылып, екеуінің сөзі жарасып, таңның қалай атқаны да білінбей қалады. Отағасы мен қонақ бірін-бірі қимастай дос тұтып, қоштасар сәтте үй иесі құдайы қонағын құшағына қысып тұрып: «Қалауыңды ал!» дейді. Жолаушы: «Есіктің алдында жүгіріп жүрген бір күшікті көріп едім, соны бәсірелейінші» дейді. «Ойбай-ау, дұрыстау бір нәрсе сұрамадың ба? Мейлі, қонақтың қалауы мен үшін – заң.
«Ал, қалауыңды» — дейді үй иесі. Сәлден соң, қонақ: «Жоқ, айныдым. Күшікті емес, ана есік алдында жатқан шиді алайын» дейді. «Мейлі» дейді үй иесі. Жолаушы бес-алты қадам жүріп барып: «Айып етпе, қожайын, тағы айныдым. Шиді емес, қара қозыны алатын болдым. Тек бауыздап, етін жақсылап асып, қоржыныма салып берсең болғаны» дейді. Үй иесі: «Қалауың білсін» деп, қаракөлді сойып, мылжалап пісіріп, бас-сирағымен қонақтың қоржынына сала бастағанда, құдайы қонақ: «Отағасы-ау, бастың бір құлағы қайда?» дейді. «Құлағын үйдегі мына бала жеп қойып еді» дейді мал иесі. «Ендеше, мұны да алмайтын болдым. Ырысы өздеріңізге бұйырсын!» деп жолаушы жолға жинала бастайды.
Үй иесі: «Оу, мұның қалай? Күшікті алам дедің – алмадың, шиді алам дедің – оны да алмадың, қозы алайыншы деп едің – одан да бас тарттың. Мұның сыры неде?» деп сұрайды. «Басыңнан бағың таймайтын жақсы бір жан екенсің, бауырым. Сенің берекелі ырысың маған да жұғысты болсыншы деп әдепкіде бәсіре етіп күшікті қалағаным рас. Кейін көзім шалып қалды, күшік жүгіріп жүріп есіктің алдында жатқан шиге шаптырып кетті. Е, ырыс шиге ауды ғой деп, шиді қаладым. Сөйтіп тұрғанымда қозы келіп шиді жалады. Ырыс қозыға ауды-ау деп қозыға құда түстім. Қозының еті піскенде оның құлағын үйіңіздегі балаңыз жеп қойды. Отбасыңыздағы ырыс пен бақ-береке жалғыз мұрагеріңіз – балаңызға ауды. Бұл Алланың ісі. Бақ сіздің үйден сыртқа кетпейтінін түсіндім» деп жолаушы ризалықпен қоштасып, әрі қарай жол жүріп кеткен екен. Міне, қойдың бір құлағын осы үйдің баласы жесін деуімнің мәнісі осы еді, – деп Әлихан қария сөзін аяқтады. Осыдан бастап ел аузында «ырыстың бірі қойдың құлағында» деген түсінік қалыптасқан екен. Қонаққа бас тартқанда оның оң құлағын кесіп алып, үйдің бір мүшесіне береді. «Құт-берекеміз өзімізде қалсын» деген ниетпен.
Қариялардың балаларға құлақ кесіп беруінің үлкен тəлім-тəрбиелік жəне ғылыми мəні бар. Яғни, жасынан қариялардың қолынан құлақ жеп, өсиетін тыңдап өскен бала үлкенді сыйлап, кішіні аялайтын, сөз тыңдап, сөз қадірін түсінетін, ақылды, білімді азамат болып есейеді. Əдепті, ибалы болуға дағдыланады. Сонымен қатар қойдың басында оның мүшелерінің әрбір бөліктерінде денсаулыққа да пайдасы бар. Дәрумендердің бәрі қойдың басында.
Ал бүгінде қариялар жастарға қойдың құлағын, көзін, тілін, таңдайын ұсынса көбісі мүлдем жемейді, қолына ұстағысы да келмейді. Тіпті мұрындарын тыжрайтып, жиіркенетін де әдет шығарған…. Жастар оның тәрбиелік маңызын біле бермейді. Үлкендер тарапынан дастарқан басында жастарға түсіндіру жұмыстары, оның тәрбиелік маңызы, сыры көбірек айтылса екен. Тіпті, кей өңірлерде бас қос құлағымен тартылатын болған. Үйден береке қашпасын, ырысымыз ортаймасын десек, мүмкін «құт — қойдың құлағында» деген ата-баба үрдісіне қайта оралармыз.
Ал, сіздің әулетте қалай? Қойдың құлағын кім жеп жүр?

Камила МУСА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының қызметкері

Дереккөзі:

1. Б.Сердәлі. Сайт. https://halqym.kz/tarihi/8615-oy-layn-km-zheyd.html
2. Сайт. https://massaget.kz/mangilik_el/tup_tamyir/asyil_soz/46812/

Көз тиюге сенесіз бе?

Дәстүрлі қазақ қоғамындағы наным-сенім түрінің бірі – көз тию. Халық ұғымында жақсы адамға, жас нәрестеге, жүйрік жылқыға, сұлу қызға тіл-көз тиеді деген түсінік бар.
Осыған байланысты бәйгеден озған жүйрік атты көз тиеді деп сақтанып, елден тасалаған. Жас балаға тіл-көз тимесін деп дұға жаздырып, оны былғары бойтұмардың ішіне салып, мойнына тағып қойған немесе киімнің омырауына қадаған. Бала қатты мазасызданып, ауырса көз тиді, біреудің сұғы өтті деп жорыған. Ол үшін ащылау әдісімен тұзды уыстап, жалаңаш денесіне басып, көз тиюді қайыру әдісін жасаған. Жас баланы көз тиюден емдеуді кейде үшкіру, түкіру деп те атаған. Мысалы, жас келінге, нәрестеге қызыға қараған адамдарды көзің тиеді деп ырымдап, түкіртіп алған. Немесе біреуді мақтап жатқан кезде “тіл – аузым тасқа” дейді. Егер адамға, не малға көз тисе, “тіл кестіру” арқылы емдеген. Емнен кейін “құдайы” ас беріледі. Сауыққан адам біраз уақыт ешкіммен сөйлеспеуі керек.
Нәрестені тіл көзден сақтау үшін оның бесігіне, киіміне тұмар ретінде, жылан басын, үкі, тоғыз моншақ күміс тиындарды іліп қойған.Егер «көз тиді» деп секем алған жағдайда сол адамның үйінен бір нәрсесін әкеліп түтетеді. Осылайша қас күштердің беті қайтады деген сенім болған. Нәрестенің ата-анасы әлде біреудің нәрестеге сұқтана қарағанын, «балаң балпақтай» екен деген сөзін көңіліне алудан да болады деп сенген. Егер ата-анасы көңіліне алған жағдайда, іле-шала оған түкірту ырымын жасатады. «Көзінде қалы бар адамның қарағаны тегін жібермейді» деп осындай белгісі бар адамның келуінен қатты сақтанады. Нәресте сұлқ түсіп қатты ауырып қалған кезде осының «көзі тиді-ау» деген адамды таптырып, оған түкіртеді. Басқа да сан түрлі ұшықтау ырымдарын жасайды. Нәрестеге жұрттың назары түспеуі үшін көзден тасалап, оған көбінесе жаман-жәутік, ескі-құсқы кигізіп, бет- аузына әдейі күйе жағып қояды.

Көз тию тек халықтық наным-сенім ғана емес, ислам дінінде де мәні бар тылсым күш. «Адам үнемі Құран сүрелерін оқып сақтанып жүрмесе, «тіл, көз тию – соңы өлімге алып келетін өте қатерлі ауру» дейді ислам ғұламалары. Көз тиюдің белгілері өте көп, енжарлық, жалғыздық, беймазалық, кейде денеге жара болып шығады. Егер ауру белгілері анық болатын болса, онда тек шариғат рұқсат еткен амалдармен емдейтін сенімді адамдарға ғана бару керек. (ғалым, имам, т.б) .

Бүгінде көз тиюдің салқынын ойланбастан бар жақсымызды желіге жүктеп, масаттанып жатамыз. Тіпті, жаңа туған нәрестеге дейін суретін жариялауды жиілеттік. Бұл әрекеттер — ел көзіне түсуге ұмтылыс деуге келеді. Егер алдын-ала сақтанбаса әлгі адамдарға қандай да бір зиянын тигізуі, ауруға шалдығуына себепкер болуы әбден мүмкін. Дана халқымыз өзгенің өзіне деген көреалмаушылығы мен қызғаныш сезімін оятпау үшін кіммен де болса жақсы қарым-қатынас орнатып, сыйластық жібін үзіп алмауды ойлаған. Ол үшін таныс-туғандарға сый-сияпат жасап, шапан-шаттық жауып, көңілін тауып, жағымсыз энергиясын жақсы көңіл-күйге алмастырған. Бүгінде біз көз тиюге көп мән беріп жүрміз бе? Сіздің басыңыздан немесе жақындарыңызда осындай жағдайлар орын алды ма? Пікір білдіріп, жаза кетіңіз.

Мырзабай ОМАР,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының ғылыми қызметкері

Дереккөзі:
1.Уикипедия, ғаламтор желісінен.

Қыз жасауы қанша тұрады?

Бүгінде қыз жасауы қалай беріліп жүр? Біз өзара бәсекеге айналдырып алған жасаудың ертеде мәні қандай болған?
Сіңлім Жібек өткен жылы босаға аттап, келін атанды. Ол жасауға қажетті дүниелерді үш ай бойы іздеп, таңдаған. Жібектің айтуынша, жасау дайындауға шамамен 3 миллион теңге жұмсалғанын, егер тұрмысқа шыққалы жатқан қыздар болса тек қажетті дүниелерді алуға ғана кеңес берді. Өйткені, әзірше баспанасы жоқ жастар осыншама дүниені қайда сыйғызарын білмей жүр екен. Таныс сіңлімнің бұл сөзі маған ой салды. Мүмкін, заман ағымына қарай, қалыңмал мен қыз жасауына кеткен қаржының басын құрап, жастарға пәтер әперу керек шығар? Қыз жасауына жұмсалатын қаражат та той шығынынан кем түспейтіні мәлім.

Бұрын қыздың дүниесі малмен бағаланса, бүгінде ол техникамен, көлікпен, ақшалай апарылып жүр. Қыз жасауына көрпе-төсек, ыдыс-аяқ, төсек-орын, сандық, кілем, тұрмыстық техника (тоңазытқыш, шаңсорғыш, газ плита, кір жуғыш машина, қысқа толқынды пеш) кіреді. Арнайы қыз жасауын дайындайтын дүкен ашқан келіншек Жанардың айтуынша, тұрмыстық техника, жиһаз, кілем, тағы басқа бұйымдарды қосқанда орта есеппен жасау мүлкі миллион-екі миллионға бағаланады екен.

Ежелде қыз ұзатуға бір жыл қалғанда үйдегі төр сандыққа сәукеле қойылған екен. Бұл осы үйде ұзатылар қыз бар деген белгіні білдірген. Жақсы жаңалық сол кезде ауыл мен тума-туысқа тарап кеткен. Қыз жеңгелері сол үйге қонаққа келгенде сәукеленің жанына өздері жинап жүрген түрлі әшекейлерді тастап отырған. Халқымыз қыз жасауына ерекше көңіл бөліп, «алты жастан жинасаң асады, жеті жастан жинасаң жетеді!» деген. Небір жақсы жиһаздар, сәукеле, кілем, текемет, ыдыс — аяқ, төсек — орын, киім — кешек, әсем әшекейлі бұйымдар қызға берілетін болған. Жасауды қыздың еншісі десе де болады.
Қазіргі ауқатты ата — аналар қыздарына баспанасына дейін әперіп, автокөлігін де сайлап беріп жүр. Мұны асқандықтың белгісі деп қарауға да болмас. Алайда артық мүліктің өзі екі жастың қарым-қатынасына кері әсерін тигізіп жатады. Иә, жасау қыздың барған жұртындағы беделін көтеретін бірден-бір жолы және де жақсы жасаумен келген қыздың беті ашық, абыройы асқақ болады деп саналып жүр.

«Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» дегендей, бүгінгі жастарға бұл жоралғының артық-кемін екшейтін уақыт жеткендей. Жасауын сайлап, жабдығына дейін үйге кіргізіп бергеннен кейін «дайын асқа тік қасық» болған жастар өз еңбегімен келмеген дүниенің қадірін біле ме? Бұл да ойланатын жайт.

Шын мәнінде қыздың мәртебесі мен мерейін аттаған босағасында арттыратын артынан келген жасауы емес, өнеге-тәрбиесі, болса керек. Өзге үйге келін болып , шаруасына тиянақтылықтың үлгісін көрсетіп, қайын ата мен қайын ененің көңілдерін тауып, олардың «қас-қабағын бағу», сонымен қатар сол әулеттегі тума-туыстармен тіл табысып, тату-тәтті жарасымдылыққа ұйытқы болу, ерінің алдында адал жар, балаларының алдында ардақты ана бол білсе – сол қыз жасаусыз-ақ сол елдің сыйлы келіні атанары анық. Ақшаға , дүниеге қызығып салтымыз бен дəстүрімзді жоғалтып алмайық ағайын!

Дана МАМЕКОВА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының ғылыми қызметкері

1. С.Кенжеахметұлы. «Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» .Атамұра баспасы,2013 ж.
2. «Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет ғұрыптары» II том.
3. https://bilimdiler.kz/oyin_sayk/kizikti/1739-zhetim-kyzdyn-zhasauynday-eken-demes-ushin.html
4. https://el.kz/news/obychai_i_traditsii/-aly-syz_-yz_bolsa_da-_k-desiz_-yz_bolmaydy/

—————————————————————————————————

Наурызбек пен Наурызтөл

Осыдан жүз жыл бұрын ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы: «Әлхамдулла, 6 миллион қазақпыз!» деп жаһанға жар салғаны белгілі. Ел басының өскенін осылай аса зор қуанышпен қарсы алған. Одан бері де талай су ағып, талай бұлт көшті.
Биылғы жылдың ең үлкен жаңалығы – халық санының аз да болса өсім көрсеткіші. Статистикаға жүгінбей-ақ, бала санын ашық айтпайтын бабаларымыздан қалған дәстүр бар. Бұл ақжолтай күнде оңтүстік өңірінің үлесі басым. Еліміз Тәуелсіздігінің 30 жылдық мерейтойында бұл үлкен шаттық, қуаныш!
Тәуелсіздіктің алғашқы таңында дүниеге келген жігіттердің де халық санының көбеюінде үлесі бар. Отыздағы орда бұзар оғландардың тұңғыштары да он жасқа таяп қалыпты. Атамыз қазақ адам өмірінің кезеңдерін тұрмыс-тіршілік, болмысының өлшемімен бұл жастағы баланы «қозы жасы» деп межелеген. Ал, он бес-жиырма жас аралығын «қой жасы», яки ұзақты күн қой жаюға жарап қалғаны, ал жиырма бес қырық жас аралығын -нағыз тепсе темір үзер шағы — «жылқы жасы» деп, қысы-жазы жылқы күзетіне шыдас берер ер жігіттерді атаған. Біздің отыздағы тәуелсіздік құрдастары да қазір осы дер шағында. Байқасаңыз, тіршілік көзін төрт түлік малға балаған бабаларымыздың бұл да бір даналығы. Иә, көктем биыл шуағын ерте шашты. Ағаштар ерте бүр жарды, бәйшешек те қылтиып нышан берді. Оңтүстіктен бастау алар Ұлыстың Ұлы күні – Наурыз да қыр астында.
«Қой қоздап, түйе боздап, қорада шу» деп хакім Абай жырлағандай, ерте туған қозылар да марқаға айналды. Наурыз айында туған алғашқы төлді бұрынғылар «Наурызтөл» деп атаған. Биыл он жасқа толған, наурызда туған Наурызбекке атасы бәсіреге осы қозыны атапты. «Бәсіре» — дәстүр-салтымыздың ең бір шұрайлы жоралғысы. Сәбиді тіршілікке баулу, оның болашағына деген үкілеген үмітін осы сүйкімді қозымен үйлестірген. Төлбасы бәсірені жақсы күндерге жаратылсын деп ырымдаған, ерекше күтіммен қастер тұтқан. Түсі келіскен, өсімтал тұқым деп саналатын алғашқы төл «көгенбасы» деп таңдалған. Аңыздан жеткен бала болашағын, оның тегін болжауда батыр, ақын, бай-қуатты болуын түсіне аян берген Қызыр атаның «көген аласың ба, өлең аласың ба?» деп, таңдау беруі белгілі ақындардың тағдырына бағдар берген. Дәстүрімізде батаның орны да ерек. Әрбір игі істің бастауы батамен өрілген. Сөз магиясы оның өмірінің арқауына айналған. «Көген толы қойың, желің толы құлын болсын!» деп тілегін жыр шумағымен өрген. Түп-төркіні – малды, дәулетті болуы, өсіп, өркендеу, көбею идеясы көзделген бұл жорада Наурызтөл ортақ символдық мәнге ие. Оңтүстік климатының жайлы тұсы, күн мен түннің теңелуі осы мал төлдеу науқанына да қолайлы тұс.
Қазақы ортада Наурызтөлді ерекше күтіп қастерлеу, бөгдеге беру, сату, тарту етуге жол берілмейді. Мұндай малды көбіне өз қызық тойына, құрбан айт күндерінде жаратып ырым, ниет етеді. Біз де өз кезегімізде Наурызда туған Наурызбектің өмірінде шуақты күндер көп болсын деп тілек білдіреміз.

Мырзабай ОМАР,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының бөлім меңгерушісі

Нәуірзегім, келдің бе?

Қар ери бастағанда өзгелердің алды болып ұшып келетін жұдырықтай ғана жыл құсы бар. Оны қазақ наурызкөк, наурызек немесе көкқұс деп атайды. Кей жерлерде оны жылқышы құс деп те айтады және «бақыт құсы» қатарына қосады. Өзгелердің басына қонуды тілейтін бақыт құсы міне, осы нәуірзек! Құсты бірінші көрген адам оны жақсылыққа балап, жем шашады. Наурызкөкті алғаш көргендер «Наурызкөгім келдің бе?» немесе «Нәуірзек қайтып келдің бе, анаңның көзі жазылды ма?» деп сұрайды екен. Мұндағы нәуірзектің анасы — Жер-Ана. Яғни, Жер-Анаға көктем келді ме, табиғат жаңарды ма деген мағына береді екен. Жеп-жеңіл, ұшқалақтап тұратын кішкентай құстың құйрығы ұзын, түсі көк болады. Адамдарға ізгілікті, жақсылықты алып-ұшып жеткізуге асығып жүрген құс.

Нәуірзек келгеннен кейін күннің қатуы сынып, айтарлықтай боран, суық болмайды. Қазақта кім нәуірзекті бірінші көрсе, оған береке дариды, бақыт қонады деген сенім бар. Ал, әлемде бұл құстың бес-алты туысқа бөлінетін алпыстан астам түрі бар. Сондай ақ, бау-бақшалардағы құрт-құмырсқа мен зиянды жәндіктерді тауып жейді. Ол ұясын көбіне шөп арасына салады екен. Жұмыртқа ашар кезде еркегі ұясы мен жұбын қатты қорғауға алады, өзі шамалас құстардың біреуін де жолатпайды. Кішкентай болғанымен өте батыл құс, Қазақстанның қызыл кітабына енгізілген және ерекше қорғалады. Ол өзі ұя салған және тамақ тауып жейтін жерін қорғау үшін ештеңеден тайынбайды.

Мен ауылда балалық шақта ойнап жүргенде құсты талай рет көрдім. Апам
шақырып алып, қолыма тары ұстатып шаш деп айтатын. Өте сақ қимылдайтын құс шашқан тарыларымды жегенінің талай куәсі болдым.

«Жылқышы құсты көрген адамның жолы болады» — деп апамның айтқандары әлі есімде. Қарлығаш – адамды ажалдан құтқарушы, нәуірзек – жыл басы, береке хабаршысы, көгершін – тыныштық құсы, бозторғай – дала бұлбұлы» деп айтатын. Наурыз айының елжіреген күніне аса сене бермейтін малшы мен диқаншы қауымның осы бір алақандай құс жылымық әкеледі деп үлкен сеніммен қарайтыны да бір қызық. Жақсылыққа ырымдаған даналарымыздың бір білгені бар шығар. Адамзатқа пайдасын әкелетін, бейбітшілігі мен берекесі мол нәуірзек құстары қазақ жерінің түкпір-түкпіріне келіп қоныстанып, елімізге жақсылық шақырсын!

Райхан АЛТЫБАЕВА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының ғылыми қызметкері

Дереккөзі
1.Қазақтың этнографиялық категориялар ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. 4- том
2.»Jetisy» газеті 22.03.2019 жыл

Аналардың мұрасы — асадал мен аяққап

Бұрын аналарымыз ыдыс — аяқты ас ішетін бұйым деп қастерлеп, ерекше құрмет тұтқан. Сондықтан да болар, ыдыс — аяқ, қап-жабдыққа қатысты қалыптасқан салт — дәстүр, әдет — ғұрып, сенім — наным, ырымдар көп. Көшпелі өмір сүрсе де, тазалықты ұстанып, ас-ауқатқа деген талғамы биік болған. Ыдыстардың да денсаулыққа пайдалы күмістен немесе ағаштан жасалуын дұрыс көріп, қолданған. «Анасын көріп — қызын ал, аяғын көріп — асын іш» деген мақалдың мағынасын жастайымыздан әжемізден естіп, құлаққа сіңіріп өстік.
Халқымызда ыдыстың кіршіксіз тазалығына, оның сақталуына ерекше көңіл бөлген. Ыдысты сақтау үшін ағаштан асадал жасаған. Ол тамақ және ыдыс-аяқ сақтайтын үй жиһазы, кебеженің түрі, «ас» және «адал» деген сөзден құралған.Үстіңгі бөлігі қақпақталып, түрлі нақышта сүйекпен, қаңылтырмен, әртүрлі тастармен безендіріледі, бояумен жиһазға эстетикалық өң беріледі. Ал, аяққап — қазақ халқының тұрмысында ертеден сақталып келе жатқан, күнделікті тіршілігіне де қолданылып, қазан басындағы аяқ — табақты жинақтап, таза сақтау үшін жасалған қойшы мен жылқышының, малшылардың үй мүлкінің бірі. Оны негізінде киізден ою-өрнек, шашақ салып жасайды. Ыдысты тазарту үшін құммен ысқылап жуатын болған.
Бүгінде аналардан қалған асадал, аяққап сияқты мұраларға қаншалықты адалмыз? Заман ыңғайына қарай бұл жабдақтар қолданыстан шыққаны белгілі. Ал, жас келіндер ыдыс-аяққа қатысты ырым-тыйымдарды қаншалықты ұстанады? Егер қаперінен шығып кеткен болса, кәдесіне жаратар деген оймен осындай тыйымдарды назарға ұсынып отырмыз. Сіз бұлардың қайсысына мән беріп, үйде ұстанасыз? Пікір білдіріп, коммент жаза кетіңіз…

*Түнде тағамның, судың бетін ашық қалдыруға болмайды, егер қалып кеткен жағдайда оны қолданбай, аяқ баспайтын жерге төгіп тастаған. Халық ұғымында ашық қалған тағамға жын — шайтан келеді деп санайды.
*Су құйылған немесе тағам салынған ыдыстың бетін ашық қалдыруға болмайды. Ыдыстың беті ашық қалса, улы жәндіктер түсіп кетіп, суды немесе тағамды бүлдіреді.
*Егер көрші тамақ әкелсе, ыдысын бос қайтармайды. Бос қайтару көргенсіздік болып саналады.
*Бие сауатын көнекті төңкермейді және түбін таяқпен немесе қолмен ұруға болмайды. Ырыс — несібе кетеді.
*Ас ішкен ыдысты төңкеріп қоймайды. Ол ырысыңның таусылғанын білдіреді.
*Қонаққа кетік кесеге шай құюға болмайды. Бұл қонақты құрметтемеу болып саналады.
*Мыс және қола ыдыстарды тамаққа пайдалануға болмайды. Мұндай ыдыстарда тағам бүлінеді.
*Пышақтың жүзі шалқасынан жатса, сол үйдің малы пышаққа ілінеді. *Жақын адамға пышақ сыйламайды. Егер жақын адамның пышағы өте ұнаса, оны ұрлап алады. Немесе пышақтасып қалады дейді.

Айжан АХАЕВА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының қызметкері

Дереккөзі:
1. Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы: Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
2. https://bilimall.kz/tag/proverb?tag
3.https://bilimdiler.kz/oyin_sayk/kizikti/3004-ydys-ayakka-katysty-yrym-tyyymdar.html

Киімде де кие бар

Өткен ғасырларда еліміздің батыс өңірінде Есенгелді деген мал-жаны мыңғырған, жеті атасынан бері бай тұрмыс кешеді. Нағыз шынжырбалақ, шұбартөс дәулетті адам екен. Болыс болып, ел де билейді. Оның тоқалынан Бекей есімді ұлы болыпты. Бекей орысша сауаты өте жоғары, көзі ашық жігіт екен. Байдың бәйбішеден туған ұлдары Бекейдің ел ішіндегі беделін көре алмай, әкесін ұлына айдап салады. Оған «Балаңыз атадан қалған дәулетті бейберекет шашып жүр. Ел-жұртқа абыройсыз қылып бітті» деп жамандайды.
Оларға иланып қалған Есенгелді:
– Олай болса, маған қандай ақыл бересіңдер? – деп сұрайды.
– Ойбай, әке! Ондай баланың барынан жоғы. Тез құтылғаныңыз жөн, – деп азғырады ниеті арам ұлдары. Зұлымдардың тіліне ерген бай Бекейді мерт қылады.
Бұл оқиға кейін барлық жерге әшкере болады. Байдың келіні өте есті жан екен. Әкесінің өз ұлының түбіне жеткендігін дәлелдеп, қазы-билердің шешіміне жүгінеді. Бай өз баласын өлтіргенін мойындап, өкінеді. Даудың соңы құнға кеп тірелгенде өжет әйел:
– Еріме құт болмаған дәулет маған бақыт бермейді. Бір ғана тілегім бар. Қайын атамның жеті атасынан бері келе жатқан құндыз жағалы тоны төрінде ілініп тұр. Соны бір аттап өтем. Басқа талабым жоқ, – депті. Келіннің өтініші орындалады. Көп ұзамай Есенгелді бір жұтта төрт түлік малынан тегіс айырылып, таяқ ұстап қалады. Киелі киімі аяққа тапталғандықтан байдың бағы тайыпты. Ақыры Есенгелді жоқшылықта, қайыр сұрап жүріп өлген екен.

Қазақ халқы тұрмыс-тіршілігінде жас ұрпаққа беретін тәрбиені күнделікті киетін киіммен де байланыстыра отырып, адами құндылықтарды түсіндірген, жат әдеттерден аулақ болуға баулыған. Оның ішінде ер адамға құрметті оның киімін аяқасты етпеуден бастаған. Мысалы, «Ер адамның киімін баспа, киімінен аттама», «жағалы киімін жоғары қой», «әйел мен баланың киімінен бөлек жу», «ер адамның киімін киме» деген сынды ырым-тыйымдар айтып, оның қадір-қасиетін жіті түсіндірген. Әсіресе, ер адамның киімін аяқ асты қалдырса, абыройы кеміп, бағы таяды, қасиеті кемиді деп ырымдаған. Киімге қатысты әрбір тыйымға мұқият қарап, оны күнделікті өмірде қолданған.

Қазіргі уақытта ер адамның табиғатына тән қасиетінің азайып бара жатуы оған деген құрметіміздің азаюынан емес пе? Киімнің де киесі барын ескерген аналарымыз ер адамның киімін бөлек жуып, ерекше әспеттеген. Бұл құрмет оның жолын айқындап, табысының еселенуіне себеп болған. Босағаға кеп тұрған бақыттан айырылу – бар байлығыңды желге ұшырғанмен тең екенін ескерсек, ердің киімін бағалап, өзін қадірлеуіміз керек.

Бір мекеме басшысы айтқан мына әңгіме көкейде қалып қойыпты. «Пойызда жолаушылап келе жатқан қарияның киіміне немересі шырын төгіп алды. Жаздың шыжыған ыстық күндерінің бірі еді, терезеден күн сәулесі шуағын молынан шашып тұр. Қарияның жейдесін тазалап жуған келіні киімді әспеттегені соншалық, күн сәулесіне ұстап отырып кептіріп алды. Оны пойыз ішіне жайса да болар еді. Бірақ, адам қарасы ығы-жығы, арлы-берлі жолаушылар сапырылысқан жерде қарияның киімін аяқасты етуді қаламағандай. Бүгінгі келіндердің бойында да осы бір асыл қасиеттің бар екендігін естігенде еріксіз риза боласыз. Олай болса, «күйеуімді қалай миллионер етсем?» деп батыстың психологиясына үңіліп, аффирмациясын жаттап әуреленген замандастарымыз осындайда ежелгі аналардың ізіне де бір үңіліп қойса дейміз. Үйдегі ер-азаматтың басынан бағы таймасын десеңіз, оның қадіріне жете білейік.

Айгерім Тастанова
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының ғылыми қызметкері
Дереккөзі:

1.Қазақтың этнографиялық категориялар ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. – Алматы: ТОО «Алем Даму Интеграция», 2017ж 3 том
2.Алаш айнасы сайт https://alashainasy.kz/

—————————————————————————————————————

Сүйінші беріп жүрсіз бе?

Көпке дейін ұрпақ сүймеген Ибрахим пайғамбар бибі Ажар анамыз ұл тапқанда қуанышы қойнына сыймай, жұрттан сүйінші сұрапты. Ұлық Алла да оның қуанышын бөлісіп:
– Сүйіншіңе атағаным болсын. Ақырдың соңында шығатын Мұхамбеттің нұры осы ұлыңның белінен тарайды, – депті. Осыдан бастап ел ішінде біреудің шаңырағында қуаныш болса, ол жұртпен бөлісіп, сүйінші сұрайды. Ел-жұрт та оның қуанышымен бөлісіп, байғазы береді екен. Бұл үрдіс барлық пайғамбардың тұсында жалғасып отырған.
Тарихқа үңілсек, той жасаса ағайынды сауын айтып шақырған бабаларымыз көптен күткен немесе ойламаған жерден бұйырған қуанышына ат шаптырып адам жіберіп, сүйінші сұратқан. Мұндайда атымтай жомарттар ат мінгізіп, шапан жапса, енді бірі барын беріп, көңілін қош еткен. Тіптен аса қуанышты хабар естіген күнді «Ақ түйенің қарны жарылған күн» деп атауының өзінде де үлкен сыр жатыр.
Қазір, міне, жаңарған қоғам, дамыған заман. Қандай қуаныш болса да, ұялы байланыс немесе әлеуметтік желі арқылы «сүйінші» сұрай саламыз. Оны естіген туысыңыз әлде танысыңыз жақсылығыңызға ортақ екенін білдіріп: «Сүйіншің мойнымда» деп қуанышыңызды бөліседі. Бірақ сұраған сүйіншіміз сөз күйінде қалып, оны беру ұмытылып кетеді. Аталарымыздың «Айтылған сөз — атылған оқ» дегенін ескерсек, айтылғанша сөзі — иесіне, ауыздан шыққан соң иесі — сөзіне құл болатынын ескерсек, берген уәдені орындау керек-ақ. Атадан балаға жеткен «Сүйінші» дәстүріміз көп жағдайда тілдің ұшында ғана қалып жатыр. Ал, сүйінші сұрау, сұрағанын беру — ағайын арасын бұрынғыдан да жақындатып, туыстықтың іргесін беріктей түскен. Яғни, қуанған адам сүйіншіні кім көрінгеннен емес, көңіліне жақын, өзіне туыс-жекжаттан сұрауының да мәні бар. Осылайша кішкентай ғана қуанышын сүйіншілеу арқылы ұлан-асыр тойға айналдырып жіберген. Олай болса, осы бір алысты жақындатып, танысты туысқа айналдырып жіберетін игі дәстүрімізді өз сәні мен салтанатын жарастырып, жас ұрпақтың санасына да сіңіре білгеніміз жөн.
Ал, сіз соңғы рет сүйіншіні қашан бергеніңіз есіңізде ме? Сүйіншіге атағаныңызды тек сөз күйінде қалдырмай, мейлі орамал, көйлек болсын шамаңыз келгенше беріңіз. Өйткені, атаған нәрсенің берілмеуі ақыретте де сұраусыз емес. Қуанған адам басқадан емес, тек сізден өзімнің жақыным, жанашырым, тілеулесім деп, қуанышын бөлісіп, сүйінші сұрап отыр ғой. Бір қарағанда «Сүйінші сұрады, біреуі берді, енді бірі бермеді, онда тұрған не бар?» дегенімізбен, бұл салттың астарында қаншама жақсылықтың бұлақ-бастауы жатқанын ұмытпайық.

Камила МҰСА,
Әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығының қызметкері

Дереккөзі:
1.«Салт-дәстүр сөйлейді» Отбасы хрестоматиясы.
2.Adyrna.kz сайт. https://adyrna.kz/post/12117
3.Mazhab.kz сайт. Жұматай Оспанұлы. http://mazhab.kz/kk/maqalalar/din-men-dastur/suiinshi-nemese-jaqsylyqty-bolissen-kobeiedi-1141/

—————————————————————————————————————

———————————————————————————————————————

КИІКТІҢ КИЕСІ

Киікті қазақ киелі жануар деп есептейді. Киіктің адам айтып түсіндіре алмайтын ғажап қасиеті көп. Киік төлдейтін «құралай салқыны» кезінде шыбын-шіркей шықпайды, ит-құстың да тәбеті тыйылады.

Жаратушы Құдайдың құдіретінде шек жоқ екені анық, себебі ақбөкенді жатырында жатқан лақтың жынысын өзгертіп, қажет болса еркек, қажет болса ұрғашы ете алатындай жаратқан. Ақбөкен – жатырындағы лақтың жынысын өзгерте алатын жалғыз тіршілік иесі. Егер үйірде текелері азайып кетсе, сол жылы табында кілең еркек лақтар туылады. Керісінше, киіктердің ешкілері азайса, олар ұрғашы лақтарды өмірге әкеледі. Киіктер төлдейтін кезде оларға табиғаттың өзі қарасады. Мәселен, ақбөкеннің ешкілері төлдейтін кезде ғана түйетабан аталатын өсімдік жапырағын жаяды. Киіктер лағын осы шөптің үстіне туады. Түйетабанның ерекшелігі – оның жапырағы жалпақ болып келеді. Ешкілер жаңа туған лақтарын осы шөптің астына жасырып кетеді. Лақтардың барлығы аяқтанып, өз-өздеріне келгенде түйетабан шөптері бірі қалмай сарғайып қурап, желмен ұшып кетеді. Киіктер төлдейтін уақытта оны қорек ететін түз тағыларының тістері босап, тәбеті болмайды, қасқырлардың жағы қарысып қалады. Ал, қарақұстар жұмыртқа басады.

Киіктің тағы бір айта кетерлік ерекше қасиеті – оның ешкісі кез келген құралайды емізіп, бауырына ала береді. Киік құралайының далада жетім, жалғыз қалмауы осыдан.
Осы қасиеттері үшін қазақ киікті дәріптеп: «киелі жануар , «қасиетті аң» деп бағалайды, ыңғайлы, әдемі заттарды «киіктің асығындай екен» деп, сұлу жанды «киіктің құралайындай әсем екен» деп суреттейді. Және де көпке араласпай, жеке жүретін, саяқ өмір сүретін жандарды «кісі киік» деп атайды.

Сәкен Сейфуллинның «Ақсақ киік» деген өлеңінде:
«Бөкеннен сұлу аңды мен көрмедім,
Өзге аңға жануарды тең көрмедім.
Көздері мөлдіреген ақбөкенді
Адамның баласынан кем көрмедім», — деген өлең жолдарынан жануарға деген ерекше сүйіспеншілік пен махаббаты байқауға болады.

Қазір ақбөкендер Монғолия, Ресейде және Қазақстан территориясында мекен етеді. Бес мыңға жуық киік Қазақстан мен Өзбекстан аралығында көшіп жүрсе, ҚХР мен Түркіменстанда мүлдем жойылған делінуде.

Өзге елдерде ақбөкендер мекен еткенімен қасиетті жануарға балай қоймайды. Ал біздің Қазақта Иттің иесі, Бөрінің тәңірісі, Ақбөкеннің киесі бар деп ерекше қадір-қасиетін түсінеді.

Киіктің киесі бар екені сенген мен көргенге — ақиқат, иесі оның — табиғат. Табиғат — адамзатқа аманат! Табиғатты анаға да телиміз, ал аманат пен анаға — қиянат жасауға болмайды.

Қобыз киесі

Қобыз – түркі халықтарына ортақ. Қобыз туралы мәліметтер орта ғасырлардағы жазба ескерткіштерде, археологиялық қазбаларда кездеседі. Жыңғыл, үйеңкі секілді мықты ағаштан жасалады. Ертеде бақсылар ойнаған.
Жорыққа шыққанда, жауға ат қоярда ойналған. Батырларға күш-жігер беріп, ерлік істерге рухтандырған.
Деректер әл-Фараби, Ибн Сина еңбектерінде кездеседі. Құрылымы аққу культімен байланысты дегенді Ә.Марғұлан да айтқан. Қорқыт жырларында қобыз аспабы мадақталады. Әрбір оғыз батыры өзімен бірге қобыз аспабын алып жүрген. Ерте дәуірде барлық жырлар қобыздың сүйемелімен айтылған. Шоқанның көрсетуінше, қобызбен жыр айтқан ең соңғы жырау – Жанақ. Қобыз сарынын бізге жеткізген — Ықылас Дүкенұлы. Қобыздың киесі туралы деректер ел арасына кең тараған. Онымен бақсылар жын-періні қуған. Есі ауысқан сырқаттарды емдеген.
Қобызды ұрпақтан ұрпаққа сақтауда да небір аңыз тараған. Ықыластың қобызы иесін жоқтап дыбыс шығарған. Өз-өзінен шегі үзіліп түседі. Оның үнін түйелер келіп тыңдаған деп дәріптеледі. Қалай болғанда да қобыз киелі аспап. Күйзеліске тап болған адамға терапия ретінде қобыз сарыны көмектеседі. Тіпті бүгінде жиі орын алған суийцидке де қарсы күші бар деуге келеді.

Ақпарат дереккөзі: https://massaget.kz/layfstayl/madeniet/music/41818/.
Дайындаған: Мырзабай ОМАР

Ет сүрлеудің әдістерін білесіз бе?

Қазақ халқы баланы көз бен сөзден қалай қорғаған?

Қазақ баланы сәби кезінен үлкен отағасы етіп өсіруге, тәрбие беруге ұмтылған. Оны ешқашан «ойпырым-ай, айдай, күндей сұлу екен» деп айтпаған, себебі көз, сөз тиеді деп қорыққан. Сондықтан балалардың маңдайына күйе, топырақ жаққан, себебі жаңа туылған бала әлсіз болады. Олардың еңбегі былқылдап тұрады, сондықтан оны баспайды. Еңбегін басса кейін мінезі жаман болып кетеді, өміріне қауып төнеді деп қараған.
Қырқынан шыққан сәбидің жейдесінен тұмар жасау да жаугершілік заманнан бері бар ырым. Бұрынғы батырлар, шешендер, көсемдер жауға шыққанда сол тұмарды алып жүрген, бұл оларға сәттілік алып келеді деп сенген. Себебі қазақта қырық күн баланы періштелер күзетеді деген жақсы ырым бар. Ал жуылған киімін кешке қарай жұлдызға шалдырмаған, өйткені бала түнде шошып оянады, жазылмас ауруға шалдығады деп ойлаған

ҚЫСТЫҢ ШІЛДЕСІ» СІЗДІҢ АЙМАҚТА ҚАЛАЙ ӨТЕДІ?

Халық есепшілері келер қыстың қандай болатынын, басқа жыл мезгілдеріндегі ауа райымен байланыстыра отырып болжайды. Мәселен, «Көктем ерте туса, қыс та ерте түседі», «Жаз жауын-шашынды болса, қыс боранды болады», «Жаз ыстық болса, қыс суық болады», «Егер қоңыр күз тез өтсе, қатал қысты күтіңіз» дейді. Тұрмыс-тіршілігін төрт түлікпен түлеткен қазақ баласы жайлаудан күздеуге, одан қыстауға көшкенде осынау білімдері үлкен маңызға ие болған.
Атап айтқанда, қырбастың қызылы – желтоқсанның басында болатын алғашқы аяз екен. Қазақстанның солтүстік өңірлерінде қыс ерте түсіп, шыңылтыр аяз бола бастайды. Күннің таласуы – халықтың таным-түсінігі бойынша, қаңтардың алғашқы күнінде күн бой көтереді, сол кезде ауа райы өзгеріп, қар жауады, сырғыма жүріп, боран болуы да мүмкін.
Ал «қыс шілдесі» қаңтардың соңғы 15 мен 29 аралығындағы аяз. Қазақтар мұны «Қыс шілдесі – қаңтар» деп атайды. Өйткені малды да, жанды да қыс аязы қаңтарып қояды. Халық есепшілері болса, Үркер мен Ай арасындағы бұрыш тіктөртбұрыш жасап орналасса, «қыс шілдесі» уақыты басталады деп есептеген.

ЖАРЫСҚАЗАН ҒҰРПЫ КІМГЕ ЖАСАЛЫНАДЫ?

Босанар кезі жақындап, толғағы жиілеген әйелдің қиналмай тез босануы үшін жарысқазан деп аталатын ғұрып-кәде атқарылған. Тез арада қой сойылып, оның етінен тез пісетін тағамның бір түрі – қуырдақ әзірлеген. Тамақ істеуге кіріскен әйел қара пышақты қара қазанға жанып-жанып жіберіп: «Қара қазан бұрын пісе ме, қара қатын бұрын туа ма?», — деп,  шықырлаған темір үнін шығара түсіп, тамақты шыжылдата-пыжылдата қуыруға кірісетін болған. Бұл қара қазанмен береке, молшылық кірсін, ер қаруы саналатын пышақ арқылы ұл тусын, қатты шықырлап шыққан темір үнімен және тез пісетін тамақпен бірге әйел тез әрі жеңіл босансын деген ырымдардан туындаған. Нәресте дүниеге келген соң жиналғандардың бәрі міндетті түрде жарысқазанда дайындалған еттен дәм татуға тиіс болған. Баланың тезірек мойны қатып, басын дұрыс ұстауы үшін қойдың мойын омыртқасын қырқынан шыққанша ең биік жерге іліп қойған. Ұлдың кіндігін аттың жалына байласа, қыздың кіндігін сандықтың түбіне салып сақтаған.

ШІЛДЕХАНА ТОЙЫ ҚАЙ КЕЗДЕ ӨТКІЗІЛЕДІ?

Аяғы ауырлаған әйел аман-есен босанған соң, үй иелері шілдехана тойын өткізген. Мал сойылып, дайындалған тамақты жиылған көрші-қолаң, ағайын-туыс, аға-жеңге, келіншектер мен қыз-бозбалалардың алдына тартқан. Шілдеханаға арнайы шақырумен де, шақырусыз да келе беретін болған. Бұл тойға келгендер: «Балаңыздың бауы берік болсын!» деген құттықтау айтқан. Шілдеханаға жиналғандар таң атқанша жаңа туған нәрестені, оның анасын ардақтап ән салып, домбыра тартып, ойын-сауық ұйымдастырған. Бұл бір жағынан қуаныш болса, екінші жағынан нәрестені перілер ауыстырып әкетпес үшін бақылаусыз қалдырмай, күзету керек деген нанымдардан орнығып, қалыптасқан дәстүр. Шілдехана үш күнге шейін созылған, ал бала қырқынан шыққанша басында міндетті түрде шырақ жанып тұрған. Халқымыз шырақ сәбиді пәле-жаладан қорғайды деп сенген.

«БЕСІККЕ САЛУ» ДӘСТҮРІНДЕ ҚАНДАЙ ЫРЫМДАР ЖАСАЛЫНАДЫ?

Сәбиді алғаш бесікке бөлеу отбасы үшін ең қуанышты сәттердің бірі болған. Бұған жиналған ауылдас, туыс әйелдер шашуын – құрт, бауырсақ, өрік-мейізін ала келген. Баланы бесікке саларда жын-шайтандарды қуу,аластау рәсімі жасалған. Ол үшін есік пен түндікті жауып, адыраспан жағып, үйді соның түтінімен ыстаған. Нәрестені алғаш бесікке салуды көп балалы, жасы келген ауылдағы ең сыйлы аналардың біріне тапсырған. Ол бесіктің жасауы дайын болғанда  түбек тесігі арқылы бауырсақ, ірімшік, тиын-тебендерді: «Тышты ма, тышты ма?» деп тосылған алақандарға тастаған. Оларды алған әйелдер сарқыт ретінде үйлеріне алып кеткен. Бесікке саларда молда сәбидің құлағына қойылған есімін үш қайтара айтқан. Бөлеген әйелге үй иесі бесікке салар деген арнайы сыйақы берген. Қалған әйелдерге сақина, орамал, мата таратылып, дастархан жайылып, кішігірім той өткізілген. Бесікке көз тимесін деп үкі тағып, қасқырдың тісін, бүркіттің тұяғын ілген.

СӘБИДІҢ ӨМІРІНДЕ 40 КҮННІҢ МАҢЫЗЫ НЕДЕ?

Қазақ халқы 40 санын бағзы заманнан киелі санаған. Бала анасының құрсағында 40 күн сайын өзгеріп тұрады деп ұғып, сәби дүниеге келгеннен кейінгі 40 күнді өте маңызды деп сенген. Осы қырық күнді қатерлі санап, сәбиді өзге көзден сақтап, сырт адамға көрсетпеген. Ал қырқынан шығарарда баланың отбасы дастархан жайып, көршілес, ағайын-туыс әйелдерді қонаққа шақырған. Әрбір келген әйел өзінің балаға деген ізгі тілектерін білдіріп, күміс тиын, сақина-сырға салынған тегенеге қырық қасық су құйған. Ең сыйлы ағайын әйел: «Отыз омыртқаң жылдам бекісін, қырық қабырғаң жылдам қатсын!», — деп сәбиді шомылдырып, қарын шашы мен тырнағын алған. Қарын шашты сақтап қойып, ал тырнақтарды ықтияттап жинап көзден таса бір жерге көміп тастаған. Нәрестені шомылдырған суды келіншектердің бірі баланың бай болуын ырымдап мал қораға, төрге шашқан.

ИТКӨЙЛЕКТІ КІМ КИГЕН?

Баланың қырық күн ішінде киген көйлегінің бірін иткөйлек не итжейде деп атаған. Сәбиді қырқынан шығарған күні оның ішіне әр түрлі тәттілір – өрік-мейіз, қауынқақ, ірімшік, құрт, бауырсақ салып түйіп, ауылдың бір итінің мойнына байлап жіберетін болған. Балалар әлгі тәттілерді алып жемек болып итті қуалаған. Ит болса артынан шулап, қаумалап қуған балалардан сескеніп қашып, басын тығар жер таппай әуреге түседі. Мұны көрген ауыл адамдары балалардың ойынын тамашалап, қызыққа кенеліп, мәре-сәре болысқан. Ақыры, итті ұстаған балалар иткөйлекті шешіп алып ішіндегі тәттілерді алып, бөлісіп жеген. Кейбірде, осы ауылдың көптен бері бала көтере алмай жүрген әйелі бар болса, сол әлгі иткөйлекті ырым көріп, балаларға кәдесін беріп айырбастап алатын болған.

ҮЗЕҢГІДЕН ӨТКІЗУ ҚАНДАЙ САЛТ?

Көшпелі өмір кешкен қазақтардың арасында үзеңгіден өткізу деген салт болған. Баланың қырқынан шыққанынан кейін оны көп жасаған қарияның немесе ел арасында беделді кісілердің бірінің тақымың астынан өткізіп, батасын алуға үлкен мән берген. Әсіресе атышулы батыр, ақиық ақын, керемет күйші, атақты би-шешендердің үзеңгісінен өткізіп, батасын алуды өз перзенттеріне аса мәртебе тұтқан. Ондай азаматтың ат үстінде отырғанында оң жағынан баланы әкеліп, аяғын үзеңгіден шығарған соң, үзеңгісін көтертіп астынан өткізген. Сосын оның ақ батасын алып, қуанышына мал сойып, дастархан жайып сый-сияпаттарын көрсеткен. Кейін, баланың есі кіре бастағаннан әке-шешесі оның кімнің үзеңгісінің астынан өткізіп батасын алғанын айтып, оның естияр, адал, жауапкершілігі мол азамат болып өсуіне назар аударған.

БӘСІРЕ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

Кейбірде, баланың дүниеге  келуі төрт түлік малдың төлдеуімен тұспа-тұс келген жағдайда, жаңа туған құлынды немесе ботаны дүниеге келген сәбидің бәсіресі деп атап, соның еншісіне берген. Қазақтардың көнеден келе жатқан нанымы бойынша баланың болашағы оның бәсіресімен тығыз байланысты болады деп сенген. Сондықтан бәсірені бала ержетіп, өзі ат жалын тартқанша ешкім мінбеген, жекпеген, соймаған және сатпаған. Қайта баламен бірге бұла етіп өсіріп, ерекше көңіл бөліп бағып-қаққан. Бала өзінің бәсіресін есі кіре бастаған шағынан күтіп, баптап, бірге есейсе, кішкентайынан мал қадірін біліп, шаруаға икемділік танытады деп осыған мән берген. Баланың бәсіресі құлыннан тай, тайдан құнан, одан дөнен, сосын бесті дәрежесіне келгенде, иесін соған ашамайлап мінгізетін болған.

БАЛАНЫҢ ТҰСАУЫН НЕГЕ ҚАЙШЫМЕН КЕСПЕГЕН?

Сәби қаз тұрып, аяғын апыл-ғұпыл баса бастағаннан тез жүріп кетуі үшін және жолы ашылуын ырымдап тұсау кесу ғұрпын жасап той өткізген. Тұсау кесерде 5-6 жасқа келіп қалған ауылдың балаларын жинап, қысқа қашықтыққа жарыстырып, озып шыққан баланың оң қолына пышақ беріп, оны сыртынан көп жасаған, көп балалы егде әйелге ұстата отырып, сәбидің аяғын тұсаулап байлаған ала жіпті кестірген. Бұл жүйрік баладай озып жүрсін, көп балалы анадай ұрпақты болып, ұзақ жасауын тілеу деп саналған. Кейде баланың тұсауын кесуді беделді, сыйлы кісіге сапсырған. Бұл – оның өскенінде құрметті адам болсын дегеннен туған ырым. Кейбірде қазақтар тұсауды қойдың майлы көтенішегінен немесе есілген көк шөптен де жасап қидырған. Бұл баланың болашақта бай, дәулетті немесе қаулап шыққан көкмайса шөптей ұрпағы үбірлі-шүбірлі болуын тілеуден шығып, қалыптасқан ырым. Баланың тұсауын қайшымен кеспеу себебі,бір-біріне кереғар, қарама-қарсы қайшының жүзі секілді баланың алдағы өмірі қайшыланып, кедергілер көп болмасын деп қазақ қайшымен кесуді жөн көрмеген.

«АШАМАЙҒА МІНГІЗУ» САЛТЫ ТУРАЛЫ БІЛЕСІЗ БЕ?

Қазақтың күнделікті өмірі ат үстінде, мал соңында өткендіктен баланың ерте жасынан ат жалын ұстап, салт мінуіне ерекше мән берілген. Ұл бала 5 жас шамасынан асып, шаруашылыққа қолғабыс жасай алатын шағында алғаш рет салтанатпен атқа мінгізіп, ер-азамат санатына қосылуын тілеу ретінде малын сойып, той жасаған. Әкесінің баласына атаған атын ауыл ақсақалдары ерттеп, қолтығынан демеп ашамайға мінгізіп, біраз жер жетектеп, айналып келіп тізгінді баланың өз қолына ұстатқан соң, көп жасаған қария ақ батасын берген. Соңынан жиналған жұрт бәйге, көкпар тамашалаған. Ашамай деп бала құлап қалмас үшін арнайы жасалған ерді атаған. Оның баланың қолтығының астынан өтетін қос баулығы немесе қос таяқшасы, ал үзеңгі орнына аяқтарын тығатын «тепкішек» қоржындары болған. Ашамай ерттелетін атты үкілеп, тепкішектерді оюлап өрнектеп, ашамайды күміспен, сүйекпен безендірген.

ШАШ АЛУ

Бала өсіп төрт-бес жасқа келгенше шашын алмай, кейін шаш алу тойын жасаған. Шаш алу рәсімі ауыл адамдары шақырылып, ас-су беріліп, тілеу соңын ала баланың шашын үлкен ақсақалдардан бастап кезегімен алудан тұрған. Кейде адамдар көп жиналған болса, әрқайсысы бір шөкім шаштан ғана қиып, ырымын жасап баланы келесілерге жалғаған. Әрбір шаш алушы: «Жасың ұзақ болсын!» деп тілек айтып, ақша немесе дайындаған басқа сыйлығын баланың қолына ұстатқан. Әдетте ұл баланың орайында бір шоқ шаш қалдырып, оны айдар, ал қыз баланың екі шекесіндегі қиылмай өсірілген шашты тұлым деп атаған. Қазақтар айдар мен тұлым көз тиюден сақтайды деп сенген. Себебі сұқ көзді кісінің назары алдымен шошайып тұрған кекілге, ерекшеленген айдарға немесе тұлымға түседі деп ойлаған. Кейде қыз баласы жоқ адамдар ұлдарына шаш қойып, үлкейгенге  дейін алдырмайтын болған.

                                                 Ашамайға мінгізу

  Баланың сана-сезімін жетілдіру үшін жасалатын тәрбиелік салттың бірі — осы ашамайға мінгізу салтанаты болып табылады.

   Жас бала есі кіріп 6-7 жасқа келген соң оған жеке тай атап, ашамай істетіп қамшы өріп “сен азамат болдың” деген сенім ұялатып, үйретілген жуас тайға әсем ашамай ерттеп мінгізіп, жүргізеді. Бүл баланың көңілін өсіреді, басқа балалар алдында мерейі көтеріліп, мақтаныш сезімде болады, тез есейеді. Оны еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеудің ұлттық әдістемелік жолдың бірі — осы ашамайға мінгізу арқылы көрінеді.

Тұсаукесер

Сәбиді қаз тұрғаннан кейін тез жүріп кетсін деген тілекпен жасалатын ғұрып, ырым. Ол үшін арнайы ала жіп дайындалады. Сол жіппен баланың аяғын кәдімгідей тұсап, аяғын жылдам басатын әйелге қидырады. Сүріншек, жайбасар адамдарга кестірмейді. Тұсауы кесілген баланы қолынан ұстап тез жүгіртеді, шашу шашылады. Баланың ата-анасы тұсау кесушінің кәдесін береді.

Бесікке салу

Бесік қасиетті, киелі құтты мүлік, сәбидің алтын үясы болып есептеледі.

Ел іші алтын бесік деген сөз бесіктің құдіретін көрсетеді. Жаңа туған баланы бесікке салу да халқымыз үшін елеулі дәстүрдің бірі. Бесікке салу жолы үлкен немесе елдің тәрбиелі, өнегелі әжелеріне, әйелдерге тапсырылады. Ол бесікті отпен аластап тыштырма жасап алып, баланы бесікке бөлейді. Бесік үстіне жеті түрлі кадірлі, таза заттар қойылады. Бесікке салған адамға “бесікке салар” яғни кәделі сый беріледі.

Бесіктің сәби денсаулығына, тазалығына пайдасы өте зор. Бесіктегі сәбидің бойы, қол аяғы түзу, ширақ болады. Сондай-ақ бесік баланы кездейсоқ құлаған заттан, суық пен ыстықтан да қорғайды. Пәле-жаладан сақтасын деп ырымдап, оған тұмар, бүркіт тұяғы, жыланның бас сүйегі, кірпі сияқты заттар тагып қояды.

Бесік ағаштан, негізінде талдан иіп жасалады. Себебі тал басқа ағаштай емес йілмелі морт сынбайды, күрт түспейді, жат иісі болмайды. Бесіктің мынадай құрал-жабдықтары болады: жастық, мамық, жөргек, түбек, шүмек, қолбау т.б.

Қырқынан шығару

Қазақ халқының ғұмырында жеті, тоғыз, отыз, қырық бір сандары қасиетті деп есептеледі. Мысалы “Жеті жарғы”, “Жеті қазына”, “Бір тоғыз”, “Үш тоғыз”, “Қырықтың бірі — қыдыр” деген қағидалар осы сандық ұғымынан пайда болған.

Соның бірі — баланы “қырқынан шығару” дәстүрі. Әдетте баланың туғанына қырық күн толған соң оны ыдыска қырық бір қасық су құйып шомылдырады.

Бұл — ресми дәстүр. Оған үлкен әжелер, әйелдер қатысады, кәде беріледі, дастархан жайылады. Сәбидің қарын шашы алынып, оны сәбидің өзінің киіміне матаға орап тігіп қояды. Мұндағы мақсат ертеде сурет болмағандықтан баланың, сәби кезінен ескерткіш ретінде сақтаудан шыққан.

Баланы қырқынан шығарудың тағы бір ерекше маңызы бар. Қырық күннен кейін сәби ширап, көз тоқтатады, кұбылыс, дыбысты сезе бастайды. Қырқынан шығару салты міне, осыған байланысты шығып, ол сәбидің жан-жүйесінің калыптасып дені сау болып өсуіне деген ақ тілектен шыққан.

Ат қою

Жаңа туған сәбиге ат қою — ерекше салтанатты ғұрыптардың бірі. Ат қоюға қазақ халқы ерекше көңіл бөлген.

Әрине алдымен жақсы есімдер мен елге әйгілі адамдардың атын қойған.

Сонымен бірге бала есімін жақсы, беделді кісілерге қойғызып, батасын алуды да ұмытпаған.

Шілдехана

Жаңа туған нәрестенің құрметіне жасалатын ойын-сауық, той. Мұнда “балаңыздың бауы берік болсын” дегендей құтты болсын айтылады, жастар жиналып ән салып, домбыра тартып, өлең, жыр айтады. “Шілдеханаға шақырумен де, шақырусыз да бара береді. Шілдехана — өмірге адам келгенінің және оған қуанудың бір белгісі.

Бала туғаннан кейін жан-жақтағы жақындарға сүйіншіге ат шаптырылады.

“Ұл туғанға күн туады”, “Қыз туғанға ай туады” деп бала туғаннан сүйінші сұраушылар ұл туса — “атұстар”, қыз туса — “көйлек тігер” деп хабарлайды.

Осы сөздің өзінде де қазақтың сыпайы сөйлейтін әдептілік мінезі, мәдениеттілік калпы тағы аңғарылып тұрған жоқ па!

Осы жерде жаңа туған сәбидің “жолдасы” туралы айтпай кетуге болмайды. Бұрын әжелер баланың “жолдасын” алып, жуып, орап оны аяқ баспайтын, ит-құс ала алмайтын жерге қастерлеп көмген. “Жолдасты жуған адамға кәде беріледі. Егер “жолдасы” далаға тасталса, әйел ауруға ұшырайды деген сенім бар. Сол сияқты әйел ылғи қыз туа берсе, онда туып жатқан баланың “жолдасын” алып, босанган әйелдің басынан айналдыратын да ырым бар. Сонда келесі бала ұл болып туады деген сенім болған. Халықтың мұндай салт, ырымдарының бәрін жоққа шығара беруге болмайды.

Кіндік кесер

Ел ішінде “кіндік шешесі” немесе нәресте туған сәтте оның кіндігін кесетін әйелдер дайын тұрады. Кейде олардың “жол менікі” деп таласатын кездері де болады. Кіндік кесу — мәртебелі, абыройлы іс. Байыпты әжелердің шешімімен кіндік кескен әйелге “кіндік кесер” кәдесі беріледі. Бұл да жолы бөлек кәде. Кейін де “кіндік шеше” деп аталатын әлгі әйел сол баланың анасы есепті құрметке ие болады. Кіндік баласын оның өз анасынан кем санамауы керек.

“Кіндік шеше” кейін келіп бала үйінен өз қалауын да ала алады. Баланың кіндігі түскеннен кейін де жасалатын халықтық ырымдар көп. “Елдің қорғаны болсын” деп ер баланың кіндігін атшаптырым жерге апарып көмеді.

“Қыз отбасының тірегі болсын” деп от орнына немесе табалдырыққа көмеді.

Жарысқазан

Әйелдер босанар сәтте басқа әйелдер қазанға жеңіл-желпі тамақ істеп оны босанатын әйелден бүрын пісірмек болып “жарысады”.

Халық ұғымы бойынша туатын бала “жарысқазанға” қатысып, одан бұрын өмірге келуге тырысады деп түсінген.

Кимешек кигізу

Жас келін түскен жерінде бір жылға дейін желек жамылып жүреді. Ойын — тойға барғанда сәукелесін де киіп барады (қазақ әулетінде сәукелені ұзатар кезінде ғана киеді).

Келін болып түскеннен соң шешіп алып қояды.

Жас келін перзентті болған соң ауыл әйелдері, бәйбішелер әдейі жиналып келіп, келінге кимешек кигізеді. Бұл келіннің ана болған кезі.

Неке қияр

Неке — қасиетті ұғым, беріктік шарты. Қазақ халқы мұны “ақ неке” деп ардақтайды. “Ақ некелі жарым” деп мақтанады. Бас қосқан ер мен әйелдің міндетті түрде некесі қиылады. Ол көпшілік алдында жасалады. Қосылған бірақ некесі қиылмаған адамдарды халық “некесіз” деп сөккен және оларға салқын қараған. Олардың балалары да “некесіз туған” деген жаман атқа қалған.

Ауыз әдебиетінде неке қияр кезінде айтылатын куәлік сөз бар. “Неке қияр сөз” деп неке қияр кезде екі арада жүретін екі куәнің күйеу мен қыздың ырзалығын сұраған уақытта айтатын сөздерін айтамыз.

Беташар

Жаңа түскен келінді “беташар” дәстүрі жасалмай ешкім көре алмайды. Оны көру үшін әдейі “беташар” жасалады. Оған тойға жиналған туыс-туғандар тегіс қатынасады. Жас келіннің екі жағында екі көргенді келіндері түрады. Мұнда “Беташар” жыры айтыла отырып, келінге оның атасы, енесі, оның басқа туыстары таныстырылын. келін оларға сәлем жасайды. Сәлем жасаған адамдар “көрімдік” береді. Бет ашатын жігіт ән-жырды желдірте, коңілді көтере жыр төгуі керек.

“Беташар” тойдың басы әрі сәні, жас келіннің жаңа омірге бет алғанын білдіретін қызықты, салтанатты, ажарлы дәстүрлердің бірі.

Келін түсіру

Біздің халқымыз үшін де дүниедегі қызық пен қуаныштың ең бастысы — осы келін түсіру. Бұған бүкіл ауыл болып атсалысады, бірге қуанады, бірге тойлайды.

Қазақ салты бойынша келінді ауылға көлікпен әкелмейді. Бір қырдың астына жеңгесімен бірге түсіріп кетеді. Ауылдың қыз-келіншектері жас келіннің алдынан шығып, ешкімге көрсетпей шымылдық ішіне кіргізіп әкеледі. Ақ босағаны оң аяқпен аттайды. Шашу шашылады. Құтты болсын айтылады. Келінді шешесі, жеңгесі, сіңлілері ертіп әкеледі.

Шымылдық ішінде жас қыздармен отырған келінді көруге әркім-ақ асығады. Жұрт жиналған сәтте салтанатпен “Беташар” басталады.